Atopowe zapalenie skóry – co to za choroba?
Atopowe zapalenie skóry (w skrócie AZS) to zapalna dermatoza świądowa, która wynika zarówno z podłoża genetycznego, jak i z narażenia na pewne czynniki środowiskowe. Dokładny patomechanizm pojawiania się zmian skórnych w przebiegu atopowego zapalenia skóry nie został do końca poznany, jednak wiadomo, że nie ma jednej, konkretnej przyczyny, która odpowiada za rozwój choroby.
Pierwsze objawy AZS nawet w połowie przypadków ujawniają się już do szóstego miesiąca życia.
Podstawowym objawem atopowego zapalenia skóry jest silny świąd oraz pojawianie się zmian skórnych o charakterze wypryskowym w lokalizacjach typowych dla tego schorzenia. U niemowląt zmiany skórne lokalizują się przede wszystkim na twarzy oraz w okolicach owłosionej skóry głowy. U dzieci starszych oraz u osób dorosłych zmiany wypryskowe pojawiają się przede wszystkim w zgięciach stawowych, w okolicach nadgarstków i rąk oraz w okolicy tułowia.
Atopowe zapalenie skóry przebiega z okresami zaostrzeń objawów oraz z okresami remisji, a więc wyciszenia się symptomów choroby. Zaostrzenia atopowego zapalenia skóry mogą być prowokowane przez pewne czynniki zewnętrzne, do których należy na przykład narażenie na zmieniające się warunki pogodowe, w tym na wiatr i mróz, narażenie na pewne alergeny pokarmowe, jak i wziewne. Zaostrzenie AZS może być prowokowane także przez infekcje oraz przez czynniki emocjonalne, w tym silny stres.
W tym artykule skupimy się na omówieniu preparatów do stosowania zewnętrznego, w tym emolientów, które są tak naprawdę podstawą terapii atopowego zapalenia skóry.
Pierwsze objawy atopowego zapalenia skóry u dzieci
Jakie są pierwsze symptomy rozwijającego się AZS? Jest to bardzo indywidualna kwestia i może wyglądać nieco inaczej u każdego dziecka. U wielu małych pacjentów na samym początku dochodzi do pojawienia się na skórze zmian o charakterze rumieniowym, którym towarzyszy uporczywy świąd. Często zdarza się też tak, że klasyczne symptomy atopowego zapalenia skóry są poprzedzone dużą suchością skóry, co wynika z zaburzenia bariery naskórkowej. Nie zawsze pierwsze symptomy atopowego zapalenia skóry pozwalają na postawienie ostatecznego rozpoznania, dlatego konieczne może okazać się przeprowadzenie dłuższej obserwacji stanu skóry naszego dziecka.
Jakie są przyczyny atopowego zapalenia skóry u dzieci?
Nie ma jednej konkretnej przyczyny, która odpowiadałaby za pojawienie się atopowego zapalenia skóry u dziecka. Dużą rolę w rozwoju tego schorzenia odgrywa genetyka. Zauważono bowiem, że nawet u 70% pacjentów w trakcie przeprowadzania wywiadu okazuje się, że ktoś w rodzinie również chorował na atopowe zapalenie skóry.
Ponadto atopowe zapalenie skóry ma też podłoże alergiczne, o czym świadczy przede wszystkim pogorszenie się stanu skóry u pewnej grupy pacjentów po narażeniu na niektóre alergeny pokarmowe lub wziewne. Czynniki te predysponują do rozwoju stanu zapalnego w obrębie skóry, czego konsekwencją jest pojawienie się zmian.
Istotą molekularną schorzenia omawianego w tym artykule jest defekt bariery naskórkowej. Co to oznacza? Naskórek pacjentów z AZS możemy porównać do muru z dziurami. Defekt bariery naskórkowej manifestuje się między innymi nieprawidłowościami w obrębie ważnego białka, nazywanego filagryną. Białko to odpowiada za spajanie komórek naskórka i ochronę głębszych warstw skóry przed wnikaniem alergenów i drobnoustrojów. Nieprawidłowo zbudowana filagryna przyczynia się właśnie do nieprawidłowej budowy bariery naskórkowej i tym samy do pojawienia się objawów schorzenia.
Czy atopowe zapalenie skóry jest zakaźne?
Atopowe zapalenie skóry zdecydowanie nie jest chorobą zakaźną. Nie odpowiada za nią bowiem żaden drobnoustrój, a więc bakteria, grzyb czy wirus. Nie istnieje szansa na zarażenie się atopowym zapaleniem skóry ani poprzez kontakt pośredni, ani bezpośredni ze skórą chorego. Warto mówić o tym więcej, szczególnie wśród najmłodszych. Niewiedza dotycząca atopowego zapalenia skóry sprawia, że dzieci, które na nie chorują bywają stygmatyzowane i wykluczane z grupy rówieśniczej, co może odbić się na ich codziennym życiu, ale i na psychice i prawidłowym rozwoju. Należy w tym miejscu dodać, że z łuszczycą jest tak samo jak z atopowym zapaleniem skóry – to również nie jest choroba zakaźna.
Jak zapobiec AZS u niemowląt?
Czy możemy w jakiś sposób wpływać na ryzyko pojawienia się atopowego zapalenia skóry u dzieci? Okazuje się, że tak. Badania naukowe pokazują, że stosowanie emolientów od pierwszego dnia życia u dzieci urodzonych w rodzinach obciążonych chorobami atopowymi, pozwala na zmniejszenie ryzyka ujawnienia się atopowego zapalenia skóry nawet o połowę. Jest to bardzo dobra informacja, która oznacza, że istnieje stosunkowo łatwa forma profilaktyki atopowego zapalenia skóry, którą możemy zastosować u naszych dzieci we własnym zakresie. Warto dodać, że emolienty zmniejszają również częstość zaostrzeń choroby i dotyczy to zarówno dzieci, jak i osób dorosłych.
Atopowe zapalenie skóry – leki w postaci maści i kremów
W leczeniu atopowego zapalenia skóry mamy do dyspozycji przede wszystkim preparaty miejscowe zawierające glikokortykosteroidy oraz inhibitory kalcyneuryny. Są to preparaty dostępne na receptę. Mają one nieco inne zastosowanie oraz ewentualne skutki uboczne, dlatego wprowadzenie takiego preparatu do leczenia powinno być poprzedzone konsultacją dermatologiczną. Poniżej krótka charakterystyka podstawowych grup leków miejscowych, jakie mamy do dyspozycji w leczeniu AZS.
Sterydy miejscowe na atopowe zapalenie skóry
Sterydy miejscowe dzielimy na kilka grup ze względu na siłę ich działania. Nie wszystkie preparaty ze sterydami mogą być stosowane w każdej grupie wiekowej, dlatego przed zastosowaniem sterydu na skórę dziecka, warto skonsultować się z lekarzem dermatologiem.
Leki sterydowe działają przeciwzapalnie i przeciwświądowo, dlatego korzystne wydaje się ich stosowanie w porze wieczornej, co będzie poprawiać jakość snu pacjenta. Co więcej, substancje te pozwalają na zmniejszenie kolonizacji gronkowcem złocistym, a więc bakterią, która często odpowiada za nadkażenia skóry w przebiegu AZS.
W atopowym zapaleniu skóry dominuje przede wszystkim stosowanie preparatów w postaci maści, co w wynika z dużej suchości skóry (w dermatologii, w leczeniu miejscowym panuje zasada “suche na suche, mokre na mokre”). W przypadku pojawienia się zmian sączących wybierane są lżejsze formulacje, takie kremy, lotiony, aerozole.
Nie każda substancja sterydowa może być zastosowana u naszego dziecka. Zależy to przede wszystkim od jego wieku.
- Powyżej pierwszego roku życia możemy zastosować takie sterydy miejscowe jak: propionian flutykazonu, alklometazon czy walerianian betametazonu.
- Natomiast powyżej drugiego roku życia dostępne stają się takie substancje jak: maślan hydrokortyzonu, furoinian mometazonu, aceponian metyloprednizolonu.
Oznacza to, że leki miejscowe ze sterydami stosowane u starszego dziecka nie powinny być używane w leczeniu na przykład młodszego rodzeństwa. Przed zastosowaniem leku sterydowego u naszego dziecka, warto skonsultować się ze specjalistą dermatologiem.
Sterydy miejscowe – działania niepożądane
Stosowanie sterydów miejscowych jest skutecznym sposobem na opanowanie stanu zapalnego skóry. Jednak leki te należy stosować rozważnie, ponieważ mogą one wiązać się z wystąpieniem pewnych działań niepożądanych, do których należy przede wszystkim:
● atrofia skóry, a więc jej zanik,
● trwałe rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry (teleangiektazje),
● pojawienie się rozstępów,
● przebarwienia skóry,
● zapalenie okołoustne – w przypadku stosowania leków sterydowych na twarz,
● tak zwany efekt z odstawienia (z odbicia) – czyli zaostrzenie się objawów chorobowych po nagłym odstawieniu sterydów miejscowych.
Ryzyko działań niepożądanych związanych ze stosowaniem sterydów miejscowych rośnie wraz z siłą działania danej substancji, dlatego największe ryzyko skutków ubocznych wiąże się ze stosowaniem bardzo silnych sterydów, takich jak na przykład klobetazol.
Warto w tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, że stosowanie silnych sterydów u małych dzieci, w tym noworodków i niemowląt może doprowadzić do poważnych skutków ogólnoustrojowych, do których należy między innymi zahamowanie osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, rozwój osteoporozy i zahamowanie wzrostu. Te działania niepożądane dotyczą przede wszystkim sytuacji, gdy sterydy miejscowe były stosowane na bardzo dużą powierzchnię skóry.
Trzeba zaznaczyć, że wśród rodziców rozwija się zjawisko tak zwanej fobii sterydowej, które wynika przede wszystkim z analizowania nieprawdziwych informacji znalezionych w Internecie. Leki sterydowe w postaci miejscowej, które są stosowane zgodnie z zaleceniami lekarza specjalisty są w pełni bezpieczne. Należy pamiętać, że sterydy miejscowe to ciągle podstawowe leki w terapii zaostrzenia atopowego zapalenia skóry.
Inne leki miejscowe w terapii AZS
Kolejną, ważną grupą leków miejscowych, która jest stosowana w leczeniu atopowego zapalenia skóry są inhibitory kalcyneuryny, do których należy takrolimus i pimekrolimus. Wykazują one działanie przeciwzapalne, które polega na hamowaniu aktywności niektórych komórek odpornościowych oraz zmniejszaniu wydzielania cytokin prozapalnych.
Inhibitory kalcyneuryny są pozbawione skutków ubocznych charakterystycznych dla leków sterydowych. Nie hamują syntezy kolagenu, a więc nie doprowadzają do zaniku skóry (atrofii). Z tego powodu są one preferowane do stosowania we wrażliwych okolicach ciała takich jak okolice płciowe, twarz, szyja, fałdy skórne. Leki te stosuje się typowo dwa razy dziennie.
Warto w tym miejscu wspomnieć, że miejscowej inhibitory kalcyneuryny mogą wiązać się z pewnym przejściowym działaniem niepożądanym, jakim jest zaczerwienienie i pieczenie skóry, mogące utrzymywać się przez około 30 minut po nałożeniu preparatu. Objawy te mijają zazwyczaj po kilku dniach od rozpoczęcia stosowania leku, dlatego nie należy zbyt szybko przerywać terapii.
Hipertoniczny spray do nosa z ektoiną.
Redukuje stany zapalne dróg oddechowych, chroni i nawilża błonę śluzową dróg oddechowych.
Pastylki na gardło z ektoiną przeznaczone do stosowania podczas objawów przeziębienia.
Spray do gardła z ektoiną, wspomaga leczenie stanów zapalnych gardła wywołanych przez infekcje bakte...
Nawilżająco – łagodzący żel do nosa.
Intensywne nawilżenie suchych i podrażnionych oczu.
Naturalna pomoc w alergicznym zapaleniu spojówek.
Krem z ektoiną do stosowania już od 1. miesiąca życia.
Zmniejsza lepkość i sprężystość wydzieliny śluzowej, intensywnie nawilża i łagodzi stany zapalne dró...
Woda morska z ektoiną. Ochrona przed wnikaniem wirusów.
Atopowe zapalenie skóry – emolienty
Na wstępie tego akapitu należy wyraźnie zaznaczyć, że emolienty to nie tylko pielęgnacja, ale tak naprawdę podstawa leczenia atopowego zapalenia skóry. Czym tak właściwie są emolienty?
Emolienty to substancje obojętne biologicznie, które wspierają barierę naskórkową oraz zapewniają odpowiednie nawilżenie skóry. Produkty te zawierają substancje okluzyjne, jak między innymi wazelina i parafina. Mogą również zawierać związki wiążące wodę, do których należy np. kwas mlekowy, mocznik i glicerol. Oprócz tych substancji, emolienty są wzbogacane o specjalne lipidy, które uszczelniają nieprawidłową barierę naskórkową – do substancji tych należą ceramidy oraz nienasycone kwasy tłuszczowe.
Rodzice często zastanawiają się, jak powinni stosować preparaty emolientowe. Emolienty powinny być stosowane przynajmniej dwa-trzy razy dziennie. Wielu pacjentów stosuje emolienty w niewystarczającej ilości. Warto przypomnieć, że osoba dorosła powinna zużyć w trakcie tygodnia aż 500 g emolientu, zaś małe dziecko około 200 g.
Należy w tym miejscu wspomnieć, że kąpiele pacjentów z atopowym zapaleniem skóry powinny być krótkie, a używana woda powinna być letnia. Dobre efekty możemy uzyskać poprzez nałożenie emolientu od razu po kąpieli, na jeszcze wilgotną skórę. Warto też dodać, że jeśli na skórze dziecka mamy aktywne zmiany zapalne, to lepszym rozwiązaniem jest nałożenie preparatu sterydowego, a dopiero potem preparatu emolientowego. Nałożenie emolientu na aktywne zmiany zapalne może wiązać się z silnym pieczeniem, dlatego właśnie zaleca się w pierwszej kolejności nakładanie maści leczniczej ze sterydem.
Emolienty Plus – czym są?
Na rynku istnieje bardzo szeroki wachlarz preparatów emolientowych, które możemy stosować w przebiegu atopowego zapalenia skóry. Oprócz klasycznych substancji okluzyjnych i zatrzymujących wodę, wiele preparatów zawiera dodatkowe związki, na przykład o działaniu przeciwświądowym, przeciwzapalnym, ale i przywracającym równowagę mikrobiologiczną skóry. Takie produkty, które zawierają dodatkowe substancje nazywane są emolientami plus. Substancjami aktywnymi w tego rodzaju preparatach są na przykład: flawonoidy, lizaty bakteryjne czy ekstrakty biologiczne.
Jedną z ciekawych substancji aktywnych, którą możemy znaleźć w emolientach jest ektoina, a więc substancja, która naturalnie znajduje się w komórkach bakterii zdolnych do przetrwania w ekstremalnie trudnych warunkach środowiskowych.
Ektoina, dzięki swojej zdolności do wiązania wody wykazuje działanie nawilżające, a ponadto zmniejsza przeznaskórkową utratę wody. Substancja ta tworzy na powierzchni skóry swojego rodzaju otoczkę, co chroni przed narażeniem na szkodliwe czynniki środowiskowe, promieniowanie UV i alergeny. Ektoina wykazuje również działanie przeciwzapalne, co sprawia, że jej działanie w przebiegu atopowego zapalenia skóry można nazwać wielokierunkowym.
Podsumowując, w leczeniu atopowego zapalenia skóry mamy do dyspozycji wiele różnych substancji o potwierdzonym działaniu. Nie możemy jednak zapominać o używaniu odpowiednich, hipoalergicznych produktów również do kąpieli. Mimo szerokiego wachlarza leków miejscowych, ciężkie zaostrzenia atopowego zapalenia skóry może wymagać zastosowania leczenia doustnego. Dlatego warto skonsultować się z lekarzem dermatologiem, który po obejrzeniu skóry dziecka zadecyduje o odpowiednim postępowaniu leczniczym.
- R. Graf i inni, The multifunctional role of ectoine as natural cell protectant. 2008, Vol. 26, Iss 4, pp. 326-333,
- M. Michalska-Jakubus, D. Krasowska, Postępowanie profilaktyczno-lecznicze w atopowym zapaleniu skóry, Standardy Medyczne – Pediatria 2013; 10: 425-432,
- R. Nowicki i inni, Atopowe zapalenie skóry. Interdyscyplinarne rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, Dermatol Rev/Przegl Dermatol 2019, 106, 354–371,
- L. Rudnicka i inni, Współczesna Dermatologia, PZWL, Warszawa 2022,
- J. Sroka-Tomaszewska i inni, Atopowe zapalenie skóry – gdy objawy nasilają się jesienią i zimą, Lekarz POZ, 5/2020.