Rola żelaza w ciąży
Rolą żelaza w ciąży jest głównie produkcja czerwonych krwinek i wytwarzanie hemoglobiny. Hemoglobina jest niezbędna w transporcie tlenu do tkanek oraz odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie mózgu. W wyniku zwiększającej się objętości krwi krążącej u ciężarnej wzrasta ryzyko zbyt niskiego poziomu stężenia hemoglobiny, a więc często – anemii. Dodatkowo, żelazo bierze udział w regulacji czynności układu nerwowego – wpływa na mielinizację osłonek nerwowych i produkcję neuroprzekaźników. Do tego żelazo jest pierwiastkiem niezbędnym we właściwym funkcjonowaniu układu odpornościowego, a także bierze udział w budowaniu reakcji immunologicznych płodu.
Normy żelaza w ciąży
Normy na żelazo dla kobiet w ciąży pochodzą z Norm żywienia dla populacji Polski z 2020 roku.
Aktualne zalecenia mówią o 23 mg żelaza dziennie dla kobiet ciężarnych niezależnie od wieku na poziomie średniego zapotrzebowania (EAR) oraz o 27 mg żelaza dziennie dla kobiet ciężarnych niezależnie od wieku na poziomie zalecanego spożycia (RDA).
W czasie ciąży zapotrzebowanie na żelazo jest wyższe w porównaniu do kobiet nieciężarnych (18 mg kobiety do 50. roku życia i 10 mg kobiety po 50. roku życia) ze względu na pokrycie potrzeb tkanek płodu, łożyska i zwiększającej się masy hemoglobiny, zwłaszcza w II i III trymestrze ciąży.
Zalecane spożycie żelaza dla kobiet ciężarnych przedstawione w polskich normach jest wyższe od wartości ustalonych przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności EFSA (7 mg/dobę EAR i 16 mg/dobę RDA) i zbliżone do rekomendacji amerykańskiego Wydziału Zdrowia i Medycyny – HMD (dawny Institute of Medicine), a także wytycznych z Niemiec, Austrii, Szwajcarii, Francji, Włoch, Australii i Nowej Zelandii.
Przyczyny niedoboru żelaza w ciąży
Do przyczyn niedoboru żelaza w całej populacji zaliczyć możemy źle zbilansowaną dietę, niedożywienie, dysfunkcje przewodu pokarmowego oraz skrajnie wyczerpujący wysiłek. Jednak u kobiet w ciąży główną przyczyną jest wzrost zapotrzebowania w tym okresie, nadmierne krwawienia przed zajściem w ciążę i ciąża mnoga.
Dla porównania, zapotrzebowanie miesiączkujących dziewcząt wynosi 15 mg, miesiączkujących dorosłych kobiet 18 mg, a kobiet po okresie menopauzy oraz mężczyzn 10 mg dziennie. Zapotrzebowanie na żelazo w okresie ciąży zwiększa się znacznie z uwagi na rozwijający się płód. Głównym źródłem żelaza w diecie kobiety ciężarnej powinna być dieta. Suplementacja tym składnikiem nie jest polecana wszystkim. Zasadność jej włączenia należy skonsultować z lekarzem prowadzącym ciążę.
Objawy niedoboru żelaza w ciąży
Niektóre z objawów niedoboru żelaza są lekceważone przez kobiety w ciąży. Uważają one, że to taki okres (szczególnie pierwszy trymestr ciąży), że czują się gorzej, kondycja ich skóry i paznokci jest słabsza i gorzej śpią. Warto jednak wykonać odpowiednie badania, których wyniki odpowiedzą na pytanie, czy aby na pewno nie dotyczy nas niedokrwistość z niedoboru żelaza. Wtedy przyczyny problemów należy szukać gdzieś indziej. Do najczęściej zgłaszanych niedoborów żelaza zaliczamy:
● uczucie zmęczenia,
● trudności w koncentracji, osłabienie organizmu, niepokój,
● zaburzenia snu,
● bóle i zawroty głowy,
● wypadanie włosów, łamliwość paznokci,
● blada skóra, słabe ukrwienie spojówek,
● spadek odporności.
Niedokrwistość i anemia w ciąży
W krajach rozwijających się problem niedokrwistości dotyczy co drugiej kobiety w ciąży. Niedokrwistość u ciężarnych stwierdza się przy zmniejszonym stężeniu hemoglobiny we krwi <11 g/dl. Najczęstszym czynnikiem etiologicznym anemii jest niedobór żelaza (60-80% przypadków), ale również niedobór kwasu foliowego, witaminy B12 czy też niektóre choroby jelit. Najczęstszą przyczyną niedoborów żelaza są jego niedobory w diecie.
Zgodnie ze Standardem Postępowania w Ciąży Fizjologicznej regulowanym rozporządzeniem Ministra Zdrowia rekomenduje się kontrolę morfologii krwi podczas pierwszej wizyty położniczej, a następnie w 15.–20., 27.–32., 33.–37. i 38.–39. tygodniu ciąży, dzięki czemu możliwe jest wczesne wykrycie ewentualnej niedokrwistości i wprowadzenie skutecznego leczenia.
Żelazo dla kobiet w ciąży – kiedy potrzebna jest suplementacja
Suplementacja preparatami żelaza zalecana jest wyłącznie kobietom w ciąży z obniżonym stężeniem ferrytyny bądź stwierdzonym niedoborem żelaza.
- Według Rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników z 2022 roku, u ciężarnych bez niedokrwistości, ze stężeniem ferrytyny <60 µg/l, po 16 tygodniu ciąży zaleca się suplementację żelaza w dawce maksymalnej do 30 mg/dobę.
- U kobiet przed 16 tygodniem ciąży, z obniżonym stężeniem hemoglobiny (<11 g/dl) i współwystępującym obniżonym stężeniem ferrytyny (<60 µg/l), również potrzebna jest suplementacja (wysokość dawki ustala lekarz).
- Z kolei kobietom z niedoborem żelaza bez towarzyszącej anemii należy podawać 65 mg żelaza elementarnego dziennie.
W przypadku niedokrwistości z niedoboru żelaza ciężarna powinna mieć zaleconą suplementację żelaza w dawce w wysokości 60-200 mg elementarnego żelaza dziennie. Należy pamiętać, że nadmiar żelaza w diecie jest szkodliwy, dlatego preparaty zawierające ten pierwiastek należy stosować z rozwagą i zgodnie z zaleceniami lekarza, zwłaszcza w ciąży. Wysokie stężenia żelaza w płynie pęcherzykowym mogą wywierać niekorzystny wpływ na rozwijający się płód. Prowadzą one między innymi do:
- wzrostu ryzyka wystąpienia wad rozwojowych dziecka,
- porodu przedwczesnego,
- stanu przedrzucawkowego,
- wzrostu produkcji wolnych rodników,
- cukrzycy ciążowej, insulinooporności i zmniejszonej sekrecji insuliny przez komórki beta trzustki,
- zaparć u ciężarnej.
Nadmierna, długotrwała podaż żelaza wynika najczęściej z suplementacji kilkoma preparatami witaminowymi. Warto zapamiętać, że suplementacja preparatami żelaza nie powinna być stosowana rutynowo, a po wcześniejszej diagnozie jego niedoboru.
Jakie badania powinna wykonać kobieta w ciąży podejrzewająca niedokrwistość?
Hemoglobina poniżej normy oraz zmniejszona średnia objętość krwinki czerwonej (MCV) w wynikach morfologii krwi może wskazywać na konieczność poszerzenia diagnostyki pod kątem niedoboru żelaza. Oznaczenie ferrytyny pomoże ocenić lekarzowi, czy mamy do czynienia z niedoborem żelaza. Ferrytyna pełni funkcję “magazynu” żelaza w organizmie, a jej stężenie odzwierciedla zapasy żelaza w ustroju.
Źródła żelaza w diecie kobiety w ciąży
Wszystkie produkty będące dobrym źródłem żelaza mogą być spożywane przez kobiety w ciąży, zakładając, że są wysokiej jakości i bezpieczne pod względem mikrobiologicznym. Należy pamiętać, że przyszłe mamy nie mogą spożywać surowego mięsa, ryb i jaj oraz kiełków roślin. Rozważnie (w ograniczonych ilościach) należy też podchodzić do spożycia wątróbki (drobiowej, wieprzowej, cielęcej), gdyż oprócz żelaza zawiera ona duże ilości witaminy A (retinolu) oraz zmagazynowanych metali ciężkich, szkodliwych dla rozwijającego się płodu.
Żelazo dzielimy na hemowe (z produktów zwierzęcych) i niehemowe (z produktów roślinnych). Uznaje się, że żelazo hemowe jest lepiej przyswajalne od żelaza niehemowego.
Żelazo hemowe | Żelazo niehemowe |
mięso: wołowina, cielęcina, baranina, gęsina, kaczka, królik | produkty zbożowe: chleb żytni razowy na zakwasie, płatki owsiane, kasza jaglana, kasza gryczana, kasza pęczak |
ryby: łosoś, makrela, sardynki, śledzie, dorsz, tuńczyk | pseudozboża: amarantus, komosa ryżowa |
owoce morza | strączki: fasola, soczewica, groch, soja |
jajka | ciemnozielone warzywa: szpinak, brokuły, brukselka, fasolka szparagowa, kalarepa, natka i korzeń pietruszki, por, szczypiorek |
Zapotrzebowanie na żelazo w ciąży a dieta wegetariańska
Według Amerykańskiego Stowarzyszenia Dietetycznego dobrze zbilansowana dieta wegetariańska jest w pełni bezpieczna dla kobiet w ciąży. Stosowanie przez ciężarną diety wykluczającej mięso nie sprawia, że zapotrzebowanie na żelazo jest wyższe. Pozostaje ono na takim samym poziomie jak u wszystkich kobiet w tym stanie. Jednak wegetarianka w ciąży powinna zwracać szczególną uwagę na odpowiednie łączenie ze sobą produktów na talerzu tak, aby zwiększać przyswajanie żelaza z posiłku.
W jej diecie nie może zabraknąć zarówno źródeł żelaza hemowego, jak i niehemowego. Na co dzień powinna spożywać produkty takie jak: fasola, soczewica, ciecierzyca, soja, orzechy i pestki, pieczywo pełnoziarniste na zakwasie, kasze, ryż, zielone warzywa liściaste, suszone pomidory, suszone owoce, jaja, algi. Regularna kontrola morfologii krwi i monitorowanie poziomu żelaza jest niezmiernie ważne, aby wykryć ewentualne niedobory i w razie potrzeby włączyć suplementację.
Jak zwiększyć przyswajanie żelaza w ciąży?
Jak już zostało ustalone, zapotrzebowanie kobiet w ciąży na żelazo jest wysokie. Można zwiększyć jego przyswajanie stosując pewne kulinarne triki bądź włączając do diety inne produkty.
- Produkty będące dobrym źródłem żelaza łącz z produktami bogatymi w witaminę C. Zaliczamy do nich: czarną porzeczkę, natkę pietruszki, czerwoną paprykę, brokuły, kalafior, truskawki, kalarepę, poziomki, kiwi, kapustę czerwoną, cytryny, pomarańcze.
- Nie pij kawy i herbaty co najmniej godzinę przed i po posiłku (poza tym, kofeina w ciąży powinna być ograniczona do 200 mg/dzień). Zawarty w nich kwas szczawiowy i taniny utrudniają wchłanianie żelaza.
- Produkty bogate w żelazo jedz w towarzystwie produktów bogatych w lizynę. Zaliczamy do nich: strączki, mięso i orzechy.
- Do produktów bogatych w żelazo dodawaj kiszonki – kwas mlekowy w nich zawarty wspomaga przyswajanie żelaza.
Produkty zmniejszające wchłanianie żelaza
Stosowanie żywności wysoko przetworzonej, w której skład wchodzą substancje konserwujące, staje się jedną z głównych przyczyn zaburzeń wchłaniania żelaza. Jednocześnie wiele produktów określanych jako potencjalnie zdrowe, zawierające wysoką zawartością błonnika, polifenoli, szczawianów, tanin i fitynianów, również stanowią czynnik zaburzający wchłanianie żelaza.
Związki te mają właściwości chelatujące – wiążą żelazo w trzecim stopniu utlenienia (III), uniemożliwiając jego redukcję do żelaza w drugim stopniu utlenienia (II) oraz zmniejszają ekspresję białek transportowych w enterocytach, przez co hamują wchłanianie żelaza przez śluzówkę przewodu pokarmowego.
Dlatego spożywane do posiłku i w okresie okołoposiłkowym kawa (zwłaszcza z mlekiem) i herbata mogą wpływać niekorzystnie na stopień wchłaniania żelaza, podobnie jest w przypadku czerwonego wina. Błędne jest przekonanie o terapeutycznym działaniu tego alkoholowego napoju w przypadku leczenia niedokrwistości w ciąży. Zaleca się także unikanie spożywania produktów zawierających dużą zawartość wapnia (produkty nabiałowe) razem z posiłkiem bogatym w żelazo, gdyż oba te składniki mineralne konkurują ze sobą o wchłanianie w jelicie.
Źródła żelaza w diecie kobiety w ciąży – podsumowanie
Chociaż zapotrzebowanie na żelazo dla kobiet w ciąży jest wysokie, można je pokryć odpowiednio zbilansowaną dietą. Spożywając produkty będące dobrym źródłem żelaza (zarówno hemowego, jak i niehemowego) oraz łącząc je z produktami bogatymi w witaminę C, lizynę i kwas mlekowy oraz unikanie kawy i herbaty do posiłków pozwoli uniknąć niedokrwistości z niedoboru żelaza w ciąży.
Ważne jest by regularnie wykonywać wskazane przez lekarza prowadzącego badania laboratoryjne i dbać o prawidłowe zbilansowanie produktów na talerzu. W przypadku nieprawidłowych wyników badań należy natychmiast zastosować modyfikacje w dotychczasowym sposobie odżywiania i włączyć ewentualną suplementację preparatami żelaza. Rutynowe stosowanie suplementacji żelazem u ciężarnych nie jest wskazane, a w początkowym etapie ciąży (przed ukończeniem 8. tygodnia ciąży) i w długotrwałym okresie czasu – niosące zagrożenia dla matki i dziecka.
Weker H. Żywienie kobiet w okresie ciąży – teoria i praktyka. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2021.
Jarosz M. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. NIZP-PZH, 2020.
Falkowska A., Ostrowska L. Niedokrwistość u kobiet ciężarnych. Nowa Medycyna 3/2010, 96-103.
Danielewicz H, Myszczyszyn G, Dębińska A, Myszkal A, Boznański A, Hirnle L. Diet in pregnancy-more than food. Eur J Pediatr. 2017; 176(12): 1573-1579.
Pawłowska-Muc A, Łepecka-Klusek C, Stadnicka G, Pilewska-Kozak A, Używki w ciąży – kofeina. Journal of Education, Health and Sport, 2015; 5(6): 395-406.
Mousa A, Naqash A, Lim S. Macronutrient and micronutrient intake during pregnancy: an overview of recent evidence. Nutrients, 2019, 11(2): 443.
Pietrzak B, Seremak-Mrozikiewicz A, Marciniak B, Witek A, Leszczyńska-Gorzelak B. Niedokrwistość z niedoboru żelaza w położnictwie i ginekologii. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna, 106, 1(3): 115-121.