- Niski wzrost może być wynikiem zarówno czynników genetycznych, jak i środowiskowych.
- Należy podkreślić, że odpowiedni poziom witaminy D w pierwszych latach życia odgrywa kluczową rolę nie tylko w mineralizacji kości, ale także w ogólnym tempie wzrostu dziecka.
- Najbardziej oczywistym objawem niskorosłości jest opóźnienie tempa wzrostu – dziecko nie osiąga kolejnych centyli w siatkach wzrostu lub „spada” poniżej wcześniej utrzymywanego poziomu.
- Diagnostyka niskorosłości obejmuje szerokie spektrum zaburzeń, dlatego istotna jest dokładna rozmowa z rodzicem i ukierunkowanie badań na najbardziej prawdopodobną przyczynę nieprawidłowości.
Czym jest niskorosłość?
Niski wzrost dziecka określa się medycznie mianem niskorosłości. Jest to stan, w którym wzrost dziecka jest istotnie poniżej normy dla jego wieku i płci.
Klinicznie przyjmuje się, że niski wzrost oznacza wartość poniżej 3. percentyla w siatkach centylowych lub –2 odchylenia standardowe (SD) od średniego wzrostu dla danej populacji.
Niskorosłość może mieć charakter konstytucjonalny (fizjologiczny), ale też być objawem poważniejszych zaburzeń głównie endokrynologicznych, genetycznych lub żywieniowych.
Jakie są przyczyny niskiego wzrostu dziecka?
Niski wzrost może być wynikiem zarówno czynników genetycznych, jak i środowiskowych, w tym niedoborów pokarmowych, chorób przewlekłych i zaburzeń hormonalnych. Wśród najczęstszych przyczyn niskorosłości wymienia się:
- Niskorosłość konstytucjonalną – dzieci zdrowe, ale rosnące wolniej niż rówieśnicy, często z późnym dojrzewaniem.
- Niskorosłość rodzinną – gdy niski wzrost występuje u jednego lub obojga rodziców.
- Niedobory hormonalne – szczególnie niedobór hormonu wzrostu (GH) oraz zaburzenia osi podwzgórze–przysadka–tarczyca.
- Choroby przewlekłe – np. celiakia, choroby nerek, astma leczona długotrwale glikokortykosteroidami.
- Zespoły genetyczne – np. zespół Turnera, zespół Noonana.
- Niedobory żywieniowe – zwłaszcza witaminy D, wapnia, cynku, żelaza i niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, takich jak DHA.
Jak często występuje niski wzrost u dzieci?
Szacuje się, że około 2–3% dzieci w populacji ogólnej spełnia kryteria niskorosłości. Częstość występowania różni się w zależności od regionu świata, czynników socjoekonomicznych oraz dostępu do diagnostyki i leczenia.
Objawy niskorosłości
Najbardziej oczywistym objawem niskorosłości jest opóźnienie tempa wzrostu – dziecko nie osiąga kolejnych centyli w siatkach wzrostu lub „spada” poniżej wcześniej utrzymywanego poziomu. Inne objawy mogą obejmować:
- zaburzenia proporcji ciała (w zespołach genetycznych),
- opóźnione dojrzewanie płciowe,
- objawy towarzyszące niedoborom żywieniowym: sucha skóra, łamliwość włosów, podatność na infekcje,
- objawy chorób przewlekłych (np. bóle brzucha w celiakii, wielomocz w cukrzycy).
Co zrobić, gdy dziecko ma niski wzrost?
Rodzice powinni zwrócić uwagę na regularne pomiary wzrostu u pediatry, najlepiej przy użyciu siatek centylowych. Dziecko powinno być zważone i zmierzone każdorazowo podczas wizyt bilansowych w przychodni oraz podczas wykonywanych szczepień. Takie postępowanie pozwala szybko zauważyć odchylenia od prawidłowego rozwoju dziecka.
Jeżeli wzrost dziecka nie mieści się w normie lub tempo wzrastania jest znacznie poniżej oczekiwanego, należy udać się do pediatry, który na podstawie badania fizykalnego, wywiadu i badań dodatkowych jest w stanie określić przyczynę niskorosłości lub skierować dziecko na dalszą diagnostykę do endokrynologa dziecięcego.
Jak się diagnozuje niski wzrost?
Diagnostyka niskorosłości obejmuje szerokie spektrum zaburzeń, dlatego istotna jest dokładna rozmowa z rodzicem i ukierunkowanie badań w pierwszej kolejności na najbardziej prawdopodobną przyczynę nieprawidłowości. Wśród metod stosowanych przez pediatrę należą:
- dokładny wywiad rodzinny i zdrowotny dziecka,
- analiza siatek centylowych,
- pomiar wieku kostnego (badanie RTG nadgarstka),
- badania hormonalne (GH – hormon wzrostu, IGF-1 – insulinopodobny czynnik wzrostu 1, TSH – hormon tyreotropowy, kortyzol),
- testy w kierunku chorób przewlekłych i genetycznych (np. kariotyp u dziewczynek),
- ocena stanu odżywienia i ewentualnych niedoborów – w tym witaminy D i DHA.
Należy podkreślić, że odpowiedni poziom witaminy D w pierwszych latach życia odgrywa kluczową rolę nie tylko w mineralizacji kości, ale także w ogólnym tempie wzrostu dziecka.
Leczenie niskorosłości
Leczenie niskorosłości jest procesem wieloetapowym, ściśle uzależnionym od jej przyczyny. Celem leczenia nie jest jedynie zwiększenie wzrostu, ale także poprawa ogólnego stanu zdrowia dziecka i zapobieganie dalszym powikłaniom wynikającym z podstawowego schorzenia. Istotne jest leczenie choroby podstawowej, dlatego w pierwszej kolejności należy leczyć przyczynę niskorosłości. Przykładowo:
- W przypadku niedoboru hormonu wzrostu – stosuje się rekombinowany hormon wzrostu.
- W chorobach przewlekłych – leczenie choroby podstawowej, np. celiakię dietą bezglutenową, niedoczynność tarczycy hormonami tarczycy.
- W niedoborach żywieniowych – suplementacja brakujących składników, stosowanie odpowiednio zbilansowanej diety z odpowiednią kalorycznością.
Czy można wyleczyć niskorosłość?
Jeśli niski wzrost wynika z przyczyn odwracalnych (np. niedobory, choroby przewlekłe, opóźniony wiek kostny), możliwe jest znaczące nadrobienie tempa wzrastania. W przypadku niskorosłości konstytucjonalnej często wystarczy uważna obserwacja. Trwałe leczenie farmakologiczne (np. hormon wzrostu) wprowadza się tylko przy potwierdzonych zaburzeniach hormonalnych lub ciężkich deficytach wzrostu.
Ważnym elementem prewencji i wspomagania wzrostu jest wczesna i długotrwała suplementacja witaminy D oraz DHA – dwóch kluczowych składników wspierających rozwój układu kostnego, nerwowego i odpornościowego.
Suplementacja DHA+D u dzieci niskorosłych – dlaczego jest ważna?
Witamina D pełni wiele funkcji m.in.:
- reguluje gospodarkę wapniowo-fosforanową,
- wspomaga mineralizację kości,
- wpływa na wzrost poprzez działanie na komórki chrząstek wzrostowych.
Natomiast DHA (kwas dokozaheksaenowy):
- wpływa na rozwój układu nerwowego, co pośrednio reguluje oś hormonalną wzrostu,
- może działać przeciwzapalnie i wspierać prawidłowy rozwój somatyczny,
- poprawia funkcje metaboliczne organizmu.
Badania wykazują, że dzieci otrzymujące suplementację witaminy D już od pierwszych tygodni życia osiągają istotnie lepsze tempo wzrostu w pierwszych 3 latach życia. Suplementacja DHA dodatkowo wspiera rozwój poznawczy i może redukować ryzyko chorób metabolicznych, które również wpływają na wzrost.
Zalecenia Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego
Dawkowanie witaminy D u dzieci:
- Noworodki i niemowlęta (0–12 miesięcy) – 400 IU/dzień – suplementacja od pierwszych dni życia, niezależnie od sposobu karmienia (naturalne, mieszane, sztuczne), do 600 IU/dzień – u niemowląt z większą masą ciała (> 4000 g), otyłych lub z ograniczoną ekspozycją na słońce.
- Dzieci od 1. do 10. roku życia – 600–1000 IU/dzień – w zależności od masy ciała i poziomu ekspozycji na promieniowanie UVB.
- Dzieci i młodzież od 11. do 18. roku życia – 800–2000 IU/dzień – zależnie od masy ciała, stylu życia, diety i poziomu 25(OH)D we krwi.
Wskazana suplementacja przez cały rok, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym (październik-kwiecień).
Dawkowanie DHA (kwasu dokozaheksaenowego), jednego z kwasów tłuszczowych omega-3 u dzieci zależy od wieku i sposobu karmienia:
- Niemowlęta karmione piersią – nie potrzebują dodatkowej suplementacji.
- Niemowlęta karmione sztucznie – zaleca się spożywanie mleka modyfikowanego zawierającego DHA w ilości stanowiącej minimum 0,3% całkowitej zawartości kwasów tłuszczowych. Według polskich ekspertów suplementacja DHA może być korzystna, gdy spożycie DHA z pokarmem jest niewystarczające.
- Małe dzieci (<3. rż.) – powinny otrzymywać codziennie około 150–200 mg DHA, co odpowiada 1–2 porcjom tłustych ryb tygodniowo.
- Ogólna populacja – powinno spożywać się 1–2 porcje tłustych ryb tygodniowo lub suplementować około 250 mg/24 h omega-3 długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.
- Ciąża, laktacja – w tym okresie codziennie zapotrzebowanie znacznie wzrasta do minimum 200 mg DHA, a zaleca się nawet 2–3 wyższą dawkę niż minimalna.
Odpowiednim źródłem długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 są:
- pokarm kobiecy,
- specjalne mieszanki modyfikowane,
- ryby,
- suplementy diety.
W przypadku odpowiednio zbilansowanej diety nie ma wskazań do profilaktycznego stosowania suplementów diety. Jednak w przypadku, gdy nasze dziecko niechętnie i nieregularnie je ryby, odpowiednia suplementacja witaminy D i DHA zapewni dziecku prawidłowy rozwój i wzrost.
Podsumowanie
Niski wzrost dziecka może mieć wiele przyczyn, od łagodnych i przemijających po poważne zaburzenia hormonalne lub genetyczne. Kluczowe jest wczesne rozpoznanie i odpowiednia diagnostyka, która pozwala wdrożyć skuteczne leczenie. Równocześnie nie należy zapominać o profilaktyce – odpowiednia suplementacja witaminy D i DHA już od pierwszych miesięcy życia dziecka może znacząco zmniejszyć ryzyko niskorosłości i wspierać optymalny rozwój fizyczny oraz poznawczy.
- Hozyasz, K. (2007). Niskorosłość jako jedyny objaw celiakii–opis pięciu przypadków. Pediatria Polska, 82(3), 247-249.
- Czerniak, U., & Demuth, A. (2007). Niskorosłość dzieci wiejskich w świetle badań antropometrycznych. Pediatric Endocrinology, Diabetes & Metabolism, 13(3).
- Jodkowska, M., Oblacińska, A., Tabak, I., & Mikiel-Kostyra, K. (2010). Występowanie zaburzeń wzrastania i stanu odżywienia u polskich 13-latków w pierwszej dekadzie XXI wieku. Przegl Epidemiol, 64, 565-570.
- Fedorczak, A., Lewiński, A., & Stawerska, R. (2024). Porównanie obrazu klinicznego i wyników badań hormonalnych u dzieci z niedoborem hormonu wzrostu oraz idiopatycznym niedoborem wzrostu–trudności diagnostyczne i omówienie tematu. Paediatrics & Family Medicine/Pediatria i Medycyna Rodzinna, 20(1).
- Oczkowska, U. (2009). Definicja i przyczyny niskorosłości oraz kryteria diagnostyczne niedoboru hormonu wzrostu. Endokrynol Ped, 9, 6-12.
- Oświęcimska, J., Roczniak, W., Mikołajczak, A., & Szymlak, A. (2016). Niedobór hormonu wzrostu u dzieci i młodych dorosłych. Advances in Hygiene & Experimental Medicine/Postepy Higieny i Medycyny Doswiadczalnej, 70.