Co to są siatki centylowe?
Siatka centylowa to przedstawienie w formie czytelnej grafiki norm rozwojowych określonej populacji, np. zdrowych dziewczynek w wieku 5 lat. Na siatce można odczytać, czy dana wartość, np. długość lub wysokość ciała, obwód głowy czy waga, mieści się w granicach normy populacyjnej.
Używana głównie przez lekarzy pediatrów siatka centylowa służy do oceny rozwoju dziecka, określenia, czy przebiega harmonijnie i w normie wiekowej. Najczęściej jest badana wysokość/długość i masa ciała, gdyż w łatwy sposób można zebrać te pomiary.
Siatki centylowe, które znajdują się w książeczkach zdrowia polskich dzieci, zostały opracowane w 1999 roku przez zespół Palczewska-Niedźwiedzka, w Instytucie Matki i Dziecka w Warszawie. Jednak później przeprowadzono badania OLA i OLAF (od 2007 do 2012 roku), które pozwoliły na modyfikacje siatek centylowych i ich uaktualnienie.
WHO opracowało siatki centylowe w 2006 roku, na podstawie oceny rozwojowej dzieci w 6 krajach: Brazylia, Ghana, Norwegia, Indie, Oman i USA. Do badania wybrano dzieci zdrowe, donoszone, z ciąż pojedynczych, których warunki społeczno-socjalne pozwalały przypuszczać, że będą mogły wykorzystać swój potencjał rozwojowy. Dzieci były karmione wyłącznie piersią przez pierwsze 4 miesiące życia, później karmione mlekiem matki co najmniej do ukończenia pierwszego roku.
Wielu badaczy uznało jednak, że warto opracować krajowe normy, gdyż uwarunkowania genetyczne, społeczne i środowiskowe powodują, że normy WHO nie odpowiadają stanowi zdrowia dzieci w poszczególnych krajach, w tym w Polsce.
Normy powinny być aktualizowane co 10-15 lat.
Co pokazują siatki centylowe?
Na siatce centylowej mamy zaznaczone dwa parametry: wiek dziecka i długość ciała, masę ciała, obwód głowy, wskaźnik BMI lub ciśnienie tętnicze. Nanoszone na nie podczas kolejnych pomiarów punkty tworzą krzywą, która jest tzw. kanałem centylowym. To on pokazuje, w jaki sposób przebiega indywidualny rozwój fizyczny dziecka na tle rozwoju rówieśników tej samej płci. Wynika to z faktu, że dziewczęta rozwijają się inaczej niż chłopcy. Dla przykładu średni wzrost rocznych dziewczynek wynosi 73 cm, a chłopców 76 cm.
Warto przy tym zaznaczyć, że chociaż mamy podane pewne normy, tempo rozwoju fizycznego bywa różne i zależy od wielu złożonych czynników – rodzinnych i środowiskowych, kluczowych zarówno w życiu płodowym (przebieg ciąży), jak i po urodzeniu. Dlatego, jeśli pociecha znajduje się dość nisko na parametrach siatki centylowej, jeszcze nie ma się czym martwić. Gorzej, gdy krzywa wzrostu, mimo upływu czasu, nie podnosi się, a spłaszcza. Wówczas należy skonsultować się z lekarzem i wykonać odpowiednie badania (np. oznaczenie stężenia hormonu wzrostu).
Siatka centylowa dziewczynki – tabela
Zgodnie z danymi jakie przedstawia siatka centylowa dziewczynki, 50% noworodków płci żeńskiej ma w dniu urodzin około 49 cm długości i waży około 3200 g. Rzadko zdarza się, aby nowo narodzone dziewczynki miały więcej niż 53 cm i mniej niż 46 cm długości, chociaż to oczywiście jest możliwe. Większe noworodki często są dziećmi mam, które w ciąży były obciążone cukrzycą. Mniejsze natomiast zwykle są urodzone przedwcześnie (dla nich opracowano siatki centylowe dla wcześniaków).
Pierwszy rok życia dziecka to czas ogromnych zmian. Przez pierwszych 12 miesięcy życia pociechy trzeba wymieniać jej garderobę kilkakrotnie. Ubranka newborn w rozmiarze 50/56 cm starczają zaledwie na kilka tygodni. Trzymiesięczna dziewczynka potrzebujecie ciuszków w rozmiarze 62, półroczna 68, a ta, która przekroczyła pierwszy rok życia 74 a nawet 80. To pokazuje, jak szybko maluszki, zresztą obojga płci, rosną. W okresie niemowlęcym zwiększają długość ciała o około 22-28 cm. Tak rekordowo szybkie tempo wzrostu już się nie powtórzy. W drugim roku życia dzieci rosną o około 7-13 cm, a w kolejnych latach coraz wolniej:
- do 3. roku życia 7 cm na rok,
- do 5. roku życia 6 cm na rok,
- do 10. roku życia 5 cm na rok,
- >10. roku życia 4 cm na rok.
Podobnie jest z masą ciała, która przedstawia poniższa siatka centylowa dziewczynki w wieku 0-5 lat. W ciągu pierwszego roku niemowlęta zwiększają masę ciała trzykrotnie. Oznacza to, że maluszek, który w dniu narodzin ważył 3000 g w dniu pierwszych urodzin będzie ważył już 9000 g.
Chociaż człowiek nigdy nie rośnie tak szybko, jak w pierwszym roku życia, w jego rozwoju występują tzw. skoki wzrostowe. To momenty przyspieszenia tempa wzrostu uwarunkowane hormonalnie. Mają związek z dojrzewaniem płciowym, które u dziewcząt następuje około 11. roku życia. W szczytowym punkcie tego okresu dziewczynki mogą urosnąć nawet 9 cm w ciągu roku. Chociaż siatka centylowa dziewczynki tego nie pokazuje, warto wiedzieć, że podczas pokwitaniowego skoku wzrostowego wzrost kończyn wyprzedza wzrost tułowia. Dlatego może się wydawać, że nastoletnie już córki mają wyjątkowo długie nogi i ręce. Później proporcje ciała się wyrównują. Ciekawostką dla rodziców może okazać się również wzrost kości. Kości rosną nieharmonijnie w stosunku do mineralizacji, co może przyczyniać się do większego ryzyka wystąpienia urazów – złamań, zwichnięć, szczególnie u nastolatek uprawiających sporty kontaktowe. Rosnące dziewczęta narażone są również na skoliozę (skrzywienie trójpłaszczyznowe kręgosłupa), do czego przyczynia się szybki wzrost kośćca, chociaż nie tylko.
Przeczytaj także: Wady postawy u dzieci – skąd się biorą, jak im zapobiegać, jak leczyć?
Siatka centylowa chłopcy – tabela
Rozwój fizyczny chłopców nieznacznie różni się od rozwoju fizycznego dziewcząt. Jak pokazuje siatka centylowa chłopcy w dniu narodzin mierzą średnio 50-55 cm długości, a ważą 2,5-4 kg. W kolejnych miesiącach życia, zmieniają się podobnie jak rówieśniczki. W pierwszym roku w imponującym tempie, a potem coraz wolniej aż do czasu pokwitania.
Okres dojrzewania chłopców rozpoczyna się nieco później niż u dziewcząt, bo około 12-13 roku życia. W tym czasie następuje intensywny przyrost wzrostu i masy ciała, czemu mogą towarzyszyć dysproporcje w sylwetce. Nastoletni synowie nabierają męskich rysów i zdarza się, że w ciągu roku udaje im się przerosnąć rodziców (w okresie dojrzewania płciowego przyrost wzrostu ciała może sięgać 12 cm na rok). „Siatka centylowa – chłopcy – masa i długość” ciała przedstawia te zmiany wyraźnie. Oczywiście, gdy aktualizuje się ją co jakiś czas. Jak często to robić? Najlepiej, zachowując pewne odstępy czasowe. „Siatka centylowa chłopcy”, tak jak i dziewcząt, może być uzupełniana podczas okresowych wizyt kontrolnych czyli tzw. bilansów zdrowia dziecka.
Jak czytać siatki centylowe?
Czytanie siatki centylowej należy zacząć od zaznaczenia dolnej osi poziomej oraz osi pionowej znajdującej się do lewej stronie. Jeśli już wiemy, jakie wartości są przedstawione na siatce, należy nanieść wartości dziecka badanego, zaznaczając je kropką.
Jak odczytać, czy wartości przez nas naniesione mieszczą się w normie? Po prawej stronie siatki jest pozioma oś z cyframi: 3, 10, 25, 50, 75, 90, 97, do których są dołączone linie. Pomiędzy linią najniższą (prowadząca do cyfry 3) i najwyższą na grafice (prowadząca do linii 97) jest norma; jeśli wartość znajduje się w obszarze ograniczonym tymi liniami – dziecko rozwija się w normie.
Jeśli naniesiona przez nas wartość jest poniżej linii prowadzącej do cyfry 3 albo powyżej linii prowadzącej do cyfry 97 – oznacza to zaburzenie i odchylenie od normy.
Dowiedz się więcej: 6 pytań do dietetyka – otyłość u dzieci
Dwie sąsiadujące linie tworzą kanał; jeśli wartości z kolejnych badań mieszczą się w jednym kanale, oznacza to, że dziecko rozwija się harmonijnie.
Gdy wynik dziecka mieści się w normie, ale znajduje się zaraz powyżej 3 percentyla lub poniżej 97, dziecko należy obserwować pod kątem wystąpienia ewentualnych odchyleń od normy, a lekarz powinien zlecić badania wyjaśniające, dlaczego dziecko jest na granicy norm.
Linie i wartości oznaczające określone centyle mają jeszcze jedno znaczenie: zaznaczając wartość wynikającą z badania danego dziecka, można określić, ile procent rówieśników uzyskało z identycznego badania mniejsza wartość. Np. jeśli siatka określa wysokość chłopców w wieku 4 lat, a badane przez nas dziecko mieści się w 25 centylu, to oznacza, że 25% jego rówieśników jest niższego wzrostu.
Rodzice mogą samodzielnie określić, czy ich dziecko mieści się w normach, szczególnie jeśli ich pociechy są w granicach normy i muszą częściej kontrolować ich stan zdrowia.
Przeczytaj także: Dieta dla mocnych kości – jakich produktów nie może zabraknąć w diecie dziecka, aby rosło zdrowo?
Kułaga Z. i współ.: „Siatki centylowe wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce – wyniki badania OLAF”, Standardy Medyczne Pediatria, 2010, t. 7, 690-700.
Kułaga Z. i współ.: „Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18. roku życia”, Standardy Medyczne Pediatria, 2015, t. 12, 119-135.