Kim jest nasciturus i czy posiada zdolność prawną?
Mianem nasciturusa, określa się dziecko poczęte, ale nienarodzone. Zgodnie z obecnym porządkiem prawnym, nasciturusowi nie przysługuje zdolność prawna (czyli zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków). Tę zdolność każdy człowiek nabywa bowiem od chwili urodzenia. Nie oznacza to jednak, że dziecku poczętemu, ale nienarodzonemu, nie przysługuje żadna ochrona prawna. Jak podkreśla w swoim orzecznictwie Naczelny Sąd Administracyjny – przepis określający zasady nabywania zdolności prawnej przez osobę fizyczną nie oznacza wcale, że ustawodawstwo polskie nie interesuje się przyszłymi prawami nasciturusa i że pozostawia go bez ochrony1. W kodeksie cywilnym, jak również kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, ustawodawca przewidział szereg praw, mających na celu zabezpieczenie przyszłych „interesów” poczętego, ale nienarodzonego malucha.
Zgodnie z doktryną prawniczą2 – dziecku poczętemu, ale nienarodzonemu, przysługuje warunkowa zdolność prawna. Oznacza to, że jeżeli dziecko urodzi się żywe – powstaną dla niego skutki prawne czynności dokonanych na jego rzecz w czasie życia prenatalnego i będzie ono mogło czerpać z nich realne korzyści.
Prawo do dziedziczenia
Pierwszym i jednym z ważniejszych praw nasciturusa, jest prawo do dziedziczenia. Co do zasady, spadkobiercą nie może być osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku. Jednakże dziecko, które w chwili otwarcia spadku, jest już poczęte – może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. Istnieje ponadto domniemanie prawne, że w razie urodzenia dziecka – przyszło ono na świat żywe.
Nasciturus może być również uczyniony zapisobiercą, czyli osobą, na rzecz której, spadkobierca ustawowy lub testamentowy, zobowiązany jest do spełnienia określonego świadczenia majątkowego, zgodnego z wolą spadkodawcy wyrażoną w testamencie.
Dziecku poczętemu, ale nienarodzonemu, przysługuje również prawo do zachowku, jeżeli zostało ono poczęte za życia spadkodawcy, ale narodziło się po jego śmierci, nawet jeżeli zmarły nie wiedział o jego istnieniu (zob. wyrok SA w Krakowie z dnia 19.10.2016 r., sygn. akt I ACa 609/16).
Prawo do bycia obdarowanym
Dziecko poczęte, lecz jeszcze nie urodzone, może być stroną umowy darowizny, mającej na celu zabezpieczenie jego przyszłych interesów (zob. wyrok NSA z dnia 28.11.1985 r., sygn. akt III SA 1183/85). Skutki prawne takiej umowy, powstaną dla dziecka po jego urodzeniu się.
Prawo do świadczeń z umowy ubezpieczenia
Podobnie jak nasciturus może być spadkobiercą, tak samo – może być on uprawnionym z umowy ubezpieczenia. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że dziecku, które w chwili wypadku śmiertelnego ojca było już poczęte, a po jego śmierci urodziło się żywe – przysługuje świadczenie z umowy ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków (zob. wyrok SN z dnia 7.10.1971 r., sygn. akt III CRN 255/71). Niezależnie od świadczenia z umowy ubezpieczenia – w powyższej sytuacji – dziecku poczętemu, które urodziło się po śmierci swojego ojca – w stosunku do osób ponoszących za nią odpowiedzialność – przysługiwałoby również roszczenie o rentę i jednorazowe odszkodowanie.
Prawo do naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem
Dziecko poczęte, ale nienarodzone, podlega ochronie prawnej w zakresie szkód doznanych przed urodzeniem. Z chwilą urodzenia – może ono żądać ich naprawienia. Zależnie od okoliczności, rodzaju i wielkości doznanych szkód – w ramach ich naprawienia, dziecku może zostać zasądzona odpowiednia suma pieniężna tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, jak również może mu zostać przyznana renta, jak i jednorazowe odszkodowanie (np. w przypadku śmierci jednego z rodziców, do której doszło w czasie ciąży).
Prawo do bycia uznanym przez ojca
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje możliwość uznania ojcostwa dziecka przed jego narodzeniem. Uznania dziecka poczętego, może dokonać mężczyzna niebędący mężem matki dziecka. W przeciwnym wypadku, istnieje domniemanie prawne, zgodnie z którym – dziecko urodzone w czasie trwania związku małżeńskiego albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia – uznane zostaje za pochodzące od męża matki. Uznania ojcostwa nasciturusa, skutkuje m.in.:
- przyznaniem ojcu władzy rodzicielskiej, który odtąd zobowiązany jest sprawować pieczę nad osobą i majątkiem dziecka, jak również
- powstaniem po stronie ojca obowiązku partycypowania w kosztach utrzymania dziecka.
Prawo do zabezpieczenia przyszłych świadczeń alimentacyjnych
Jeżeli ojcostwo mężczyzny niebędącego mężem matki, zostało uwiarygodnione – matka może żądać zabezpieczenia przyszłych świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka, poprzez wyłożenie przez ojca, jeszcze przed urodzeniem się dziecka, odpowiedniej sumy pieniężnej na koszty utrzymania matki przez trzy miesiące w okresie porodu oraz na koszty utrzymania dziecka przez pierwsze trzy miesiące po urodzeniu.
Prawo do ustanowienia kuratora
Jeżeli respektowanie praw nasciturusa jest w jakikolwiek sposób zagrożone – sąd opiekuńczy, do czasu urodzenia się dziecka, może ustanowić dla niego kuratora, którego zadaniem będzie strzeżenie jego przyszłych praw.
Prawo do ochrony zdrowia i życia
Ochronie prawnej podlegają nie tylko prawa majątkowe nasciturusa, ale również – i przede wszystkim – jego życie i zdrowie. Uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub spowodowanie rozstroju jego zdrowia zagrażającego jego życiu, stanowi przestępstwo zagrożone karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Ustawodawca przewidział jednak pewne wyjątki od powyższej reguły:
- nie popełnia przestępstwa lekarz, jeżeli uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia dziecka są następstwem działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej albo dziecka,
- nie podlega karze matka dziecka, jeżeli spowoduje ona uszkodzenie jego ciała lub rozstrój zdrowia zagrażający jego życiu (np. spożywając w czasie ciąży alkohol lub zażywając narkotyki). Pozostaje jednak mieć nadzieję, że każda matka kocha swoje dziecko na tyle, żeby z pełną świadomością nie podejmować działań, które mogłyby stanowić zagrożenie dla jego życia i zdrowia.
1 wyrok NSA z dnia 28.11.1985 r., sygn. akt III SA 1183/85
2 prof. dr hab. M. Gutowski, Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do art. 1–352, 2021
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 1360)
Ustawa z dnia 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1359)