Dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków – jakie znaczenie przybiera w sprawie rozwodowej?
Dobro dziecka jest pojęciem, które nie zostało zdefiniowane prawnie, ale przyjmuje się, że stanowi zespół wartości (zarówno materialnych, jak i niematerialnych), niezbędnych do zapewnienia dziecku prawidłowego rozwoju fizycznego, psychicznego i emocjonalnego. Jak trafnie określił ks. dr hab. Krzysztof Orzeszyna – dobro dziecka jest naturalnym nakazem troski o osobę niedojrzałą i zależną od innych, z myślą o niej samej, jako wartości samej w sobie cennej.4
Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego –
„W polskim systemie prawnym, zasada dobra dziecka ma źródło w art. 72 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jak też stanowi podstawę regulacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczących interesu dziecka i opieki nad nim. U podłoża każdej decyzji podejmowanej w kwestiach, które mogą dotyczyć interesu dziecka, leży wzgląd na ochronę jego dobra.”5
Dobro dziecka, jest przedmiotem szczególnej ochrony prawnej nie tylko na gruncie prawa krajowego, ale również prawa międzynarodowego. I tak – art. 3 Konwencji o prawach dziecka, stanowi, że – we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze – sprawą nadrzędną, jest najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka.
Nie mniejsze znaczenie, przybiera dobro dzieci, w sprawach rozwodowych ich rodziców. Ucierpienie dobra wspólnych małoletnich dzieci, rozwodzących się małżonków, stanowi nawet jedną z bezwzględnych, negatywnych przesłanek rozwodu. Oznacza to, że jeżeli w toku postępowania rozwodowego, sąd stwierdzi, iż wskutek rozwodu, dobro dzieci, rozwodzących się małżonków, miałoby ucierpieć – pomimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego – nie orzeknie rozwodu.
W praktyce sytuacje, w których sąd odmawia rozwodu, powołując się na zagrożenie dobra dziecka, zdarzają się niezwykle rzadko, ponieważ przedłużająca się napięta sytuacja w domu i pogłębiające się konflikty pomiędzy rodzicami – również nie sprzyjają prawidłowemu rozwojowi psychicznemu i emocjonalnemu dziecka.
Każda sprawa wymaga jednak indywidualnej oceny przez sąd. Nie można bowiem przyjmować domniemania, że orzeczenie rozwodu, jest, z reguły, sprzeczne z dobrem dzieci i podobnie – nie można z góry zakładać, że z reguły, rozwód nie stanowi zagrożenia dla ich dobra.
Dobro wspólnych, małoletnich dzieci, rozwodzących się małżonków, jest również nadrzędną wartością, którą sąd bierze pod uwagę w toku sprawy rozwodowej, rozstrzygając o władzy rodzicielskiej i kontaktach rodziców z dzieckiem.
Przeczytaj także: Rozwód a prawa teściowej i teścia do kontaktów z wnukami
Czy w wyroku rozwodowym, sąd ma obowiązek rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej i kontaktach rodziców z dzieckiem?
Obligatoryjnym elementem każdego wyroku rozwodowego, jest rozstrzygnięcie w kwestii władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz orzeczenie w jakiej wysokości, każdy z małżonków, jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. O ile małżonkowie nie wystąpią ze zgodnym wnioskiem o pominięcie tej kwestii – sąd rozstrzygnie również o kontaktach rodziców z dzieckiem.
Władza rodzicielska obejmuje w szczególności sprawowanie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz jego wychowywanie. Utrzymywanie przez rodziców kontaktów z dzieckiem, jest natomiast kwestią niezależną od władzy rodzicielskiej, podlegającą odrębnemu rozstrzygnięciu.
Najkorzystniej dla rodziny, jest oczywiście, jeżeli rozwodzący się małżonkowie – w kwestii sprawowania władzy rodzicielskiej i utrzymywania z dzieckiem kontaktów po rozwodzie – dojdą, ze sobą, do porozumienia.
Wówczas, zawarte, w powyższym zakresie, porozumienie małżonków – stanowić będzie podstawę rozstrzygnięcia sądu, o ile ustalenia rodziców – w ocenie sądu – nie będą stanowić zagrożenia dla dobra dziecka. Oceniając, czy ustalenia rodziców, zawarte w ramach powyższego porozumienia, nie stoją w sprzeczności z dobrem dziecka, sąd weźmie pod uwagę przede wszystkim:
- prawo dziecka do wychowania przez obojga rodziców,
- prawo dziecka do wychowywania się wspólnie z rodzeństwem.
Jeżeli rozwodzący się rodzice nie dojdą ze sobą do porozumienia w kwestii sprawowania władzy rodzicielskiej i utrzymywania z dzieckiem kontaktów po rozwodzie – rozstrzygnięcie, w powyższym zakresie, pozostanie wyłącznie w gestii sądu. Wówczas, kierując się dobrem dziecka i uwzględniając jego prawo do wychowania przez obojga rodziców, sąd może:
- powierzyć sprawowanie opieki nad dzieckiem obojgu rodzicom (rozstrzygnąć o sposobie wspólnego wykonywania przez nich władzy rodzicielskiej),
- powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego z nich do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia,
- w skrajnych przypadkach – pozbawić jednego z rodziców (lub obydwoje) władzy rodzicielskiej lub ją zawiesić.
W praktyce – statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości dotyczące rozwodów małżeństw posiadających małoletnie dzieci – wykazały, że do 2015 r. – wykonywanie władzy rodzicielskiej powierzane było głównie mamie dziecka (przy jednoczesnym ograniczeniu władzy rodzicielskiej taty). Ku uciesze tatusiów – od 2016 r. sytuacja ta uległa jednak poprawie i w latach 2016-2020 – w większości przypadków (64,8% wszystkich rozwodów) – wykonywanie władzy rodzicielskiej powierzano razem, zarówno mamie, jak i tacie.6
Czy istnieje coś takiego jak opieka naprzemienna?
Tak. Choć nie została ona prawnie zdefiniowana i jest rzadko stosowana w praktyce – może zostać orzeczona w sytuacji, gdy w wyroku rozwodowym, sąd powierzył rodzicom wspólne sprawowanie władzy rodzicielskiej. W praktyce model opieki (pieczy) naprzemiennej, sprowadza się do tego, że dziecko spędza porównywalną ilość czasu u obojga rodziców, tj. np. 2 tygodnie u mamy, a następnie – 2 tygodnie u taty. Szczegółowe zasady powinny zostać określone w porozumieniu dotyczącym sprawowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, w toku postępowania rozwodowego.
Do niezbędnych warunków, jakie ponadto, muszą zostać spełnione, aby sprawowanie przez rodziców pieczy naprzemiennej, nie stało w sprzeczności z dobrem dziecka, należą:
- niewielka odległość pomiędzy miejscami zamieszkania obojga rodziców (najlepiej, aby rodzice zamieszkiwali w tej samej miejscowości, żeby dojazdy do szkoły nie stanowiły dla dziecka problemów),
- stworzenie dziecku warunków domowych, przez każdego z rodziców, w swoim miejscu zamieszkania, niezależnie od drugiego rodzica,
- istnienie pozytywnej prognozy, że rodzice będą zgodnie współpracować we wszystkich aspektach wychowawczych dziecka. W wypowiedziach psychologów zajmujących się pieczą naprzemienną podnosi się, że „orzekanie opieki naprzemiennej w sytuacji nasilonego konfliktu między rodzicami, stanowi skrajny przykład rozwiązania służącego racjom rodziców i spokojowi sądu, ale sprzecznego z dobrem dziecka”7.
Sprawowanie przez rodziców pieczy naprzemiennej, może natomiast okazać się problematyczne pod względem ustalenia wysokości alimentów na dziecko oraz tego kto i w jakim zakresie ponosić będzie dodatkowe i nieprzewidziane wydatki, związane np. z wakacjami czy wizytami lekarskimi. Opieka naprzemienna, bywa również często postrzegana jako przymuszanie dziecka do ciągłego zmieniania miejsca pobytu, swoistego „życia na walizkach”. Z drugiej strony – metoda ta sprowadza się do wspólnego sprawowania władzy rodzicielskiej przez obojga rodziców, co pozostaje zgodne z prawem dziecka do wychowania zarówno przez mamę, jak i tatę.
Czy sąd bierze pod uwagę zdanie dziecka?
Jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala – sąd wysłucha dziecko i rozstrzygając w kwestii sprawowania nad nim władzy rodzicielskiej oraz utrzymywania kontaktów z rodzicami – uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia.
Wysłuchanie dziecka odbywa się poza salą posiedzeń sądowych, w warunkach zapewniających dziecku szczerość i swobodę wypowiedzi, nierzadko z udziałem psychologa.
Udział psychologa podczas wysłuchania, może okazać się szczególnie przydatny dla sądu, do właściwej oceny wypowiedzi dziecka, jeżeli istnieje obawia, że jest ono uwikłane w spory rodziców lub jego stan zdrowia budzi wątpliwości.
Jakie zasady w zakresie kontaktów z dzieckiem obowiązują rodziców po rozwodzie?
Rodzice i ich dzieci mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów, które są niezależne od władzy rodzicielskiej. Ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej, nie wpływa na kontakt rodzica z dzieckiem, jeżeli jego utrzymywanie, nie stanowi zagrożenia dla dobra dziecka.
Kontakty z dzieckiem, obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, a także korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.
W przypadku rozwodu rodziców dziecka – co do zasady – o utrzymywaniu przez nich, kontaktów z dzieckiem – orzeka sąd, w wyroku rozwodowym. Warto jednak, aby sposób utrzymywania, przez rodziców, kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, został określony w zawartym, przez nich, porozumieniu w tym przedmiocie. Wówczas, porozumienie to – stanowi podstawę rozstrzygnięcia sądu, o ile poczynione ustalenia rodziców – w ocenie sądu – nie zagrażają dobru dziecka.
Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd może ograniczyć utrzymywanie kontaktów rodzica z dzieckiem, w tym w szczególności:
- zakazać spotykania się z dzieckiem,
- zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu,
- zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców, kuratora sądowego lub innej wskazanej osoby,
- ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość,
- zakazać porozumiewania się na odległość.
Jeżeli natomiast utrzymywanie kontaktów rodzica z dzieckiem, poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza – sąd całkowicie zakaże ich utrzymywania.
Orzekając w sprawie kontaktów z dzieckiem, sąd może również zobowiązać rodziców do skorzystania z wymaganej – w jego ocenie – pomocy specjalistycznej, w tym w szczególności skierować ich do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc.
Jeżeli natomiast rodzice nie życzą sobie, żeby sprawy ich kontaktów z dzieckiem były rozstrzygane sądownie – na ich zgodny wniosek – sąd zaniecha orzekania w powyższym zakresie (o ile oczywiście nie zachodzą przesłanki do ograniczenia lub zakazania któremuś z rodziców, utrzymywania kontaktów z dzieckiem).
Komu i na jakich zasadach przyznawane są alimenty na rzecz dziecka?
Na obojgu rodzicach, ciąży obowiązek alimentacyjny względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
O zasądzenie alimentów na rzecz dziecka, każdy z rodziców, może wystąpić zupełnie niezależnie od sprawy rozwodowej, jak i w ramach pozwu rozwodowego.
W przypadku rozwodu – sąd, w wyroku rozwodowym, rozstrzyga w jakiej wysokości, każdy z małżonków, jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Małżonkowie, mogą oczywiście zawrzeć, w powyższym zakresie, porozumienie, którego ustalenia zostaną uwzględnione przez sąd, przy wydawaniu ostatecznego rozstrzygnięcia, jeżeli nie będą stały w sprzeczności z dobrem dziecka.
Określając kwotę alimentów, sąd bierze pod uwagę nie tylko aktualne zarobki zobowiązanego rodzica, ale również jego możliwości zarobkowe i majątkowe. Możliwości zarobkowe, określa się, biorąc pod uwagę wykształcenie, wiek i stan zdrowia zobowiązanego. Jeżeli natomiast rodzic pozostaje bez pracy – sąd bada, czy podjął on wystarczające starania, aby ją znaleźć.
Warto również podkreślić, iż wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, może polegać nie tylko na świadczeniach pieniężnych, ale również na osobistych staraniach o utrzymanie i wychowanie dziecka. W takim przypadku – jeżeli np. mamie dziecka, powierzona została piecza nad dzieckiem – świadczenie alimentacyjne taty dziecka, polega na pokrywaniu przez niego, w całości lub w części, kosztów utrzymania i wychowania dziecka.
Nie bez znaczenia, w kwestii zapewniania dziecku niezbędnych warunków do prawidłowego rozwoju, są również warunki mieszkaniowe, w których przebywa dziecko. W tym zakresie, orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków – sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dziecka i małżonka, któremu powierza się wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jeżeli zatem np. mamie dziecka, zostanie powierzone sprawowanie pieczy nad dzieckiem – to, przede wszystkim, jej i dziecku, przysługiwać będzie prawo do zamieszkiwania w, niegdyś, wspólny mieszkaniu małżonków.
Rozwód, to bez wątpienia proces, przez który ciężko przejść bez zbędnych spięć i emocji. Warto jednak, postarać się o to, aby w możliwie jak największym stopniu – przebiegł on bezkonfliktowo. Porozumienie i brak sporów pomiędzy rodzicami, bez wątpienia, ułatwią dziecku przejście przez ten i tak niełatwy dla niego etap życia i dostosowanie się do nowej rzeczywistości. Jako świadomy rodzic, w czasie rozwodu (jak i po nim) – warto również kierować się zasadą, że rozwodzą się mąż i żona, a nie tata i mama. Dziecko, na zawsze, pozostanie bowiem wspólnym skarbem obu rodziców i nieoceniona, dla jego dobra, jest – zgodna, pełna szacunku i wzajemnego zrozumienia, współpraca rodziców, na każdym etapie jego wychowania.
Może zainteresować Cię również: Rozwód z orzeczeniem o winie – kiedy się go przeprowadza i czym skutkuje rozwiązanie małżeństwa w ten sposób?
1 Główny Urząd Statystyczny, Podstawowe wskaźniki i współczynniki demograficzne z zakresu ruchu naturalnego ludności (małżeństwa, rozwody, separacje, urodzenia, zgony, przyrost naturalny) za lata 2017-2021
2 https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/demo_ndivind/default/table?lang=en
3 Thomas Holmes and Richard Rahe, The Social Readjustment Rating Scale, 1967
4 ks. dr hab. Krzysztof Orzeszyna, Prawo dziecka do wychowania przez ojca i matkę, Teka Komisji Prawniczej PAN Oddział w Lublinie, 2019
5 postanowienie SN z dnia 31.01.2018 r., sygn. akt IV CSK 442/17
6 Ministerstwo Sprawiedliwości, Statystyka sądowa. Sprawy cywilne o rozwód, separację oraz alimenty w latach 2015 – 2020, Warszawa 2022
7 Alicja Czerederecka, Rozwód a rywalizacja o opiekę nad dziećmi, 2010
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1359)
Ustawa z dnia 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 1805)