Skutki niedoboru jodu
Niewłaściwie zbilansowana dieta może prowadzić do niedoborów jodu w organizmie. W skali globalnej, około 2 miliardy ludzi cierpi na niedobór jodu . Największe deficyty jodu obserwuje się w regionach wysokogórskich, oddalonych od wybrzeży. Do najczęściej występujących skutków niedoboru jodu zaliczamy powiększenie gruczołu tarczycy, niedoczynność tarczycy, upośledzenie funkcji poznawczych oraz zaburzenia rozwoju umysłowego i somatycznego dzieci.
Niestety, zbyt mała podaż jodu w diecie kobiety ciężarnej może również prowadzić do komplikacji okołoporodowych.
Źródła jodu – nie tylko w żywności
Jod możemy dostarczać sobie z pożywieniem, ale nie tylko. Absorbujemy go również z powietrza, zwłaszcza nad zasolonymi akwenami, przez skórę i układ oddechowy. To właśnie w morzach i oceanach znajdują się jego największe ilości. Skąd w takim razie biorą się w żywności?
Jodki z zasolonych zbiorników wodnych przedostają się do atmosfery, a następnie z opadami trafiają do gleby. Stąd właśnie czerpane są przez rośliny, które zgodnie z łańcuchem pokarmowym są pożywieniem dla zwierząt oraz ludzi i jednocześnie źródłem składników mineralnych, między innymi jodu. Produktami spożywczymi o dużej zawartości jodu w 100 gramach są:
· sól kuchenna jodowana,
· ryby morskie: dorsz, mintaj, makrela, sardynka w pomidorach, tuńczyk w oleju,
· owoce morza,
· algi morskie,
· ser żółty,
· rośliny rosnące na glebach o dużej zawartości jodu.
Branża przemysłu spożywczego zastanawia się nad innymi produktami oprócz soli, które mogłyby być jodowane, dzięki czemu składnik ten byłby dostarczany w większej ilości. Na rynku dostępne są już wody mineralne z jodem, a rozważane do fortyfikacji jest również mleko.
Zapotrzebowanie na jod
Według Norm Instytutu Żywności i Żywienia z 2020 roku dzienna podaż jodu powinna wynosić:
· 110 µg – dla niemowląt 0-6 m.ż.
· 130 µg – dla niemowląt 7-11 m.ż.
· 90 µg – dla dzieci 1-6 r.ż.
· 100 µg – dla dzieci 7-9 r.ż.
· 120 µg – dla dzieci 10-12 r.ż.
· 150 µg – dla dzieci 13-18 r.ż. i dorosłych.
Do poprawy podaży jodu z dietą przyczyniło się z pewnością obligatoryjne jodowanie soli kuchennej, nazywane profilaktyką jodową, które w Polsce wprowadzono w 1997 roku. Dodatkowo, obowiązkowe jest jodowanie mieszanek dla niemowląt oraz suplementacja kobiet w ciąży i karmiących piersią, u których dzienne zapotrzebowanie na jod zwiększa się do odpowiednio 220 µg i 290 µg.
Należy pamiętać, że jod w soli nie jest trwały i w zależności od sposobu jego przechowywania możemy obserwować jego straty. Innym aspektem jest fakt, że sól w diecie należy ograniczać (do 5 gramów, czyli jednej łyżeczki dziennie), dlatego też soli nie można traktować jako jedynego źródła jodu w diecie. Aby dostarczyć zalecane dla starszych dzieci i dorosłych 150 µg jodu, należałoby spożyć 6,5 g samej soli jodowanej, co przekracza zalecane przez Światową Organizację Zdrowia 5 gramów.
Jak zbadać poziom jodu w organizmie?
Najbardziej wiarygodnym badaniem odzwierciedlającym zaopatrzenie organizmu w jod jest badanie dobowej zbiórki moczu. Z uwagi na to, że 90% spożytego jodu jest wydalane przez nerki, uważa się to za najbardziej miarodajną metodę.
Jod a zagrożenie radiacyjne
W związku z inwazją Rosji na Ukrainę, a tym samym prawdopodobieństwem wystąpienia skażenia radiacyjnego, wiele osób rozważa zaopatrzenie się w preparaty zawierające jod. Wspominając zagrożenie związane z awarią elektrowni atomowej w Czarnobylu z 1986 roku, Polacy chcą działać na własną rękę. Czy słusznie? Czy przyjmowanie preparatów z jodem bez konsultacji z lekarzem jest bezpieczne? Nie!
Płyn Lugola i jodyna
Płyn Lugola i jodyna – oba są roztworami, z tym że ten pierwszy – wodnym, a drugi – alkoholowym. Mają inne proporcje jodu i jodku potasu, ale służą temu samemu – dezynfekcji ran, odkażaniu skóry i płukaniu gardła. Po wypadku w czarnobylskiej elektrowni jądrowej zdecydowano się na podawanie społeczeństwu płynu Lugola w celu kontrolowanego wysycenia organizmów stabilnym jodem, aby promieniotwórcza jego wersja z atmosfery nie zaczęła wywierać wpływu na ludzkie komórki. Decyzję o podaniu płynu Lugola dla ponad 18,5 miliona Polaków nie podjęto na podstawie wiedzy o skali skażenia, a dawkowano go w zależności od wieku. Z jednej strony podawanie płynu Lugola w tamtych czasach miało chronić przed chorobami tarczycy (jednak podano go zdecydowanie za późno), z drugiej jednak strony dowiedziono, że wysokie dawki jodu mogły przyczynić się do rozwoju tychże chorób – poprzez zwiększenie przeciwciał antytarczycowych odpowiedzialnych za (tak powszechną w ostatnim czasie) chorobę Hashimoto.
Obecnie akcję profilaktyki jodowej po awarii elektrowni w Czarnobylu ocenia się niejednoznacznie. W dzisiejszych czasach nie zaleca się ani płynu Lugola, ani jodyny w celu ochrony przed radioaktywnym jodem, a tabletki z jodkiem potasu. Nie poleca się jednak cyklicznego przyjmowania dawek ochronnych „na zapas”, gdyż jest to uznawane za niebezpieczne. Taka pseudoprofilaktyka może wywołać autoimmunologiczne zapalenie tarczycy bądź inne choroby tego gruczołu.
Jod dla dziecka a zagrożenie radiacyjne
Ocenia się, że największą korzyść z profilaktyki jodowej mogą odnieść właśnie dzieci i młodzież do 16 r.ż., gdyż to ta grupa jest najbardziej narażona na rozwój nowotworu tarczycy w przypadku skażenia. Jeśli zagrożenie radiacyjne zostanie potwierdzone, należy zabezpieczyć ich zdrowie. Z wiekiem ryzyko zachorowania spada. Osobom po 40. r.ż. (z wyjątkiem ratowników medycznych i służb porządkowych pracujących przy katastrofie) nie zaleca się już podawania jodu. Ryzyko rozwoju nowotworu jest w tej grupie znacznie mniejsze, a ewentualne skutki niepożądane przeważają nad korzyściami.
W Polsce zarejestrowany jest jeden preparat z jodkiem potasu, mający wskazanie do podania w przypadku katastrof nuklearnych lub uszkodzeń reaktorów jądrowych w celu zapobiegania wychwytowi radioaktywnego jodu przez tarczycę. Aby ułatwić dawkowanie dla różnych grup wiekowych, tabletki posiadają linię podziału na cztery części. Możliwość rozpuszczenia ich w wodzie ułatwia przyjęcie tabletki przez najmłodszych.
Tabletki z jodkiem potasu, w ramach standardowej procedury, zostały rozdysponowane do większości szkół na terenie Polski. Wielu rodziców ma obawy co do preparatu, który miałyby dostać ich dzieci. Należy jednak zaznaczyć, że bez uprzedniej zgody opiekunów prawnych, jodek potasu nie może być nieletniemu uczniowi podany.
Procedura rozdysponowania tabletek z jodkiem potasu jest oceniana dobrze, gdyż odpowiednie przygotowanie i właściwa organizacja dystrybucji preparatu może być kluczowa. Jodek potasu należy podać jak najszybciej po ogłoszeniu skażenia i możliwości wystąpienia zagrożenia na danym terenie. Służby zapewniają, że w przypadku zagrożenia jodku potasu wystarczy dla wszystkich obywateli.
Podsumowanie
Trudność związana z oddzieleniem tego, co prawdziwe od fake-newsów w dobie szerokiego dostępu do informacji nie pomaga w wyrobieniu opinii na temat podawania jodu dzieciom. Należy podkreślić, że obecnie nie ma wskazań do profilaktycznego przyjmowania jodu w obawie przed zagrożeniem radiacyjnym. Należy kierować się zaleceniami lekarzy i jednocześnie nie przyjmować jodu (w żadnej formie) na własną rękę. Ważne do zapamiętania jest to, że jod wpływa na rozwój i funkcjonowanie mózgu oraz prawidłową pracę układu nerwowego naszych dzieci, dlatego należy zadbać o jego prawidłową podaż z diety.
Lazarus JH. The importance of iodine in public health. Environ Geochem Health. 2015;37:605–618.
www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/salt-reduction