Aktualnie trwają lub lada moment rozpoczną się rekrutacje do publicznych przedszkoli. Rekrutacje do żłobków trwają natomiast nieustannie, przez cały rok. Każda procedura rekrutacyjna (o ile dziecko zostanie przyjęte do placówki), zarówno w przypadku żłobków i przedszkoli publicznych, jak i placówek niepublicznych – kończy się zawarciem umowy o świadczenie usług dydaktyczno-wychowawczo-opiekuńczych przez żłobek lub przedszkole z rodzicami przyjętego malucha. Już niebawem, wszystkim rodzicom, którzy w tym roku, zamierzają posłać swoje dzieci do żłobków lub przedszkoli – przyjdzie zatem się z tym zmierzyć. Mieszanka uradowania z faktu, że maluch został przyjęty do wybranej placówki i stresu związanego ze zbliżającą się (często niełatwą) adaptacją – sprawiają, że rodzicom nie w głowie jest zapoznawanie się z „drobnym druczkiem” dokumentów, które podpisują. W tym przypadku (jak i oczywiście w każdym innym! ?), warto jednak zapoznać się z treścią umowy, zanim zdecydujemy się ją podpisać.
W wyniku kontroli wzorców umownych stosowanych przez przedszkola niepubliczne, przeprowadzonej w 2008 r. przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: UOKiK), na 200 skontrolowanych podmiotów – aż w 82% przypadków (163 podmioty), stwierdzono nieprawidłowości w zakresie stosowanych przez przedszkola wzorców umów, kwestionując łącznie 474 postanowienia umowne. W ocenie UOKiK, wszystkie oprotestowane postanowienia umowne, stanowiły klauzule naruszające interesy ekonomiczne i nieekonomiczne konsumentów, korzystających z usług przedszkoli niepublicznych.1
Klauzule nieuzgodnione indywidualnie z konsumentem, które określają jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy, stanowią tzw. niedozwolone postanowienia umowne. Wspomniana kontrola, jak również rejestr klauzul niedozwolonych (w zakresie postępowań wszczętych do 17.04.2016 r.) oraz baza decyzji Prezesa UOKiK dowodzą, że niedozwolone postanowienia umowne, stosunkowo często występują we wzorcach umów stosowanych przez przedszkola (jak i żłobki). Z tego względu, warto poświęcić im trochę uwagi, ponieważ jako konsumenci – nie mamy w tej kwestii „związanych rąk”. Możemy (a nawet powinniśmy) walczyć o swoje prawa.
To jest wyrób medyczny.
Używaj go zgodnie z instrukcją używania lub etykietą.Niedozwolone klauzule umowne – co to takiego?
Tak jak zostało już wspomniane – niedozwolona klauzula umowna (inaczej klauzula abuzywna), to nieuzgodnione indywidualnie postanowienie umowy zawieranej z konsumentem, które kształtuje jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.
Postanowienia takie, nie są wiążące dla konsumenta (w pozostałym zakresie, strony są związane umową). Wyjątek stanowią postanowienia umowy określające główne świadczenia stron, cenę i wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny – one zawsze będą dla konsumenta wiążące.
Kompetencje do uznania danego postanowienia umownego za niedozwoloną klauzulę umowną, posiada Prezes UOKiK oraz sąd powszechny (w ramach tzw. incydentalnej kontroli postanowień umownych), przed którym toczy się indywidualny spór konsumenta z przedsiębiorcą, który w stosowanym przez niego wzorcu umowy – w opinii konsumenta – zawarł niedozwolone postanowienie umowne. Konsument ma prawo odmówić spełniania świadczenia na rzecz przedsiębiorcy, powołując się na niedozwolony charakter postanowienia zawartego w umowie, podnosząc stosowny zarzut przed sądem przed którym toczy spór z przedsiębiorcą.
Wszystkie postanowienia umowne, które zostały uznane za niedozwolone przez Prezesa UOKiK (a w odniesieniu do postępowań wszczętych przed 17.04.2016 r. – przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, do którego wówczas należało orzekanie w tych sprawach), można znaleźć w:
- bazie decyzji Prezesa UOKiK, dostępnej pod adresem: https://decyzje.uokik.gov.pl/bp/dec_prez.nsf
- rejestrze klauzul niedozwolonych (w zakresie postanowień uznanych za niedozwolone przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów), dostępnym pod adresem: https://rejestr.uokik.gov.pl/.
Należy mieć na względzie, że decyzja Prezesa UOKiK, uznająca dane postanowienie umowne za niedozwolone, odnosi skutek tylko w stosunku do przedsiębiorcy, który ją stosował oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę uwzględniającą powyższą klauzulę. To, że w bazie decyzji Prezesa UOKiK odnajdziemy klauzulę podobną do tej, którą stosuje żłobek lub przedszkole, do którego zamierzamy posłać naszego malucha, w przedstawionym nam do podpisu wzorcu umowy – wcale nie oznacza więc, że decyzja ta, odniesie skutek również w naszej sprawie. Bez wątpienia, powinien być to jednak dla nas sygnał do podjęcia negocjacji z placówką, celem usunięcia zapisu – a w dalszej kolejności (w razie bezskuteczności negocjacji) – do wystąpienia do Prezesa UOKiK z zawiadomieniem dotyczącym podejrzenia naruszenia przez placówkę zakazu stosowania we wzorcach umów niedozwolonych postanowień umownych.
Niedozwolone klauzule umowne w umowach ze żłobkami i przedszkolami
Wśród postanowień stosowanych we wzorcach umów przez żłobki i przedszkola, które dotychczas zostały uznane za niedozwolone klauzule umowne przez Prezesa UOKiK (a wcześniej – przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów), warto wymienić:
1. Postanowienia wyłączające możliwość przedterminowego rozwiązania umowy (numer w rejestrze: 5646)
Za niedozwolony został uznany zapis o treści: „Strony nie przewidują możliwości przedterminowego rozwiązania umowy”.
Zakazane jest stosowanie zapisów wyłączających możliwości wypowiedzenia umowy, wyłącznie celem zabezpieczenia interesu ekonomicznego przedsiębiorcy, godząc tym samym w interesy konsumenta w ujęciu subiektywnym tj. interesy ściśle związane z koniecznością zapewnienia należytej opieki dziecku uczęszczającemu do przedszkola, przy uwzględnieniu indywidualnych potrzeb dziecka, jego cech charakteru i możliwości poznawczych. Może bowiem okazać się, że np. uczęszczanie do przedszkola budzi w dziecku lęk i – w ocenie rodziców – negatywnie rzutuje na jego dobro. Rodzice powinni być wówczas upoważnieni do rozwiązania (oczywiście z zachowaniem okresu wypowiedzenia) umowy o opiekę zawartą z przedszkolem.
2.Postanowienia pozbawiające konsumenta w całości, bez względu na przyczyny wypowiedzenia umowy, możliwości zwrotu kwoty wpłaconej tytułem wpisowego (numery w rejestrze: 2366, 2237, 2508)
Za niedozwolone zostały uznane zapisy o treści:
– „Przy zapisie dziecka do przedszkola pobierana jest jednorazowa, bezzwrotna opłata w wysokości 400 zł. – wpisowe.”
– „Wpisowe i czesne nie podlegają zwrotom w przypadku rezygnacji przez Usługobiorcę z usług świadczonych przez Usługodawcę.”
– „W przypadku rezygnacji wpisowe nie podlega zwrotowi”.
Niedopuszczalne i sprzeczne z dobrymi obyczajmi, albowiem wykorzystujące przewagę kontraktową profesjonalisty, jest zatrzymywanie przez placówki kwoty wpisowego w całości, niezależnie od przyczyn wypowiedzenia umowy. Przedszkole powinno mieć prawo do potrącenia udokumentowanych wydatków poniesionych na skutek odstąpienia od umowy przez konsumenta z jego winy, jednakże nie może przerzucać na niego całego ryzyka gospodarczego, całkowicie wyłączając możliwość zwrotu kaucji wpłaconej tytułem wpisowego.
3. Postanowienia dopuszczające jednostronną zmianę wysokości czesnego przez przedszkole (numery w rejestrze: 2236, 5669, 2774)
Za niedozwolone zostały uznane zapisy o treści:
– „Wysokość czesnego może być zmieniona w przypadku wzrostu kosztów utrzymania Przedszkola, jednak nie częściej niż jeden raz i nie więcej niż o 10% w okresie obowiązywania umowy.”
– „Przedszkole zastrzega sobie możliwość zmiany wysokości opłat zawartych w niniejszej umowie oraz Regulaminie opłat w okresie obowiązywania Umowy w sytuacji zmiany wskaźnika cen towarów i usług (…), jak również w razie wzrostu uzasadnionych kosztów utrzymania przedszkola.”
– „Przedszkole zastrzega sobie możliwość zmiany wysokości opłaty stałej w trakcie trwania umowy, w przypadku zmiany stosunków gospodarczych (m. in. inflacja, znaczny wzrost kosztów opłat). O zmianie tej rodzice będą powiadomieni najpóźniej w terminie 1 miesiąca przed wprowadzeniem zmiany.”
Niedozwolone są postanowienia umowne, uprawniające przedszkole do jednostronnej zmiany umowy (w tym zapisów dotyczących wysokości czesnego) bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie. Sformułowanie „wzrost kosztów utrzymania przedszkola” i tym podobne (stosowany jako argument uzasadniający zwiększenie wysokości czesnego) jest pojęciem na tyle niejasnym i niedoprecyzowanym, że może rodzić ryzyko po stronie konsumenta, iż przedsiębiorca pod tym pojęciem rozumieć będzie każdy wzrost kosztów utrzymania przedszkola, a tym samym – pozostawiać konsumenta w permanentnej obawie o częste zwiększanie opłat. Każda zmiana istotnych warunków umowy (w tym wysokości czesnego), powinna następować w formie aneksu do umowy, podpisanego przez obie strony.
4. Postanowienia uprawniające przedszkole do natychmiastowego rozwiązania umowy, w przypadku opóźnienia w płatności czesnego (numer w rejestrze: 2509)
Za niedozwolony został uznany zapis o treści: „Brak dokonania płatności przez Rodzica w terminie (…) uprawnia Przedszkole do natychmiastowego rozwiązania umowy z winy Rodzica. Jeśli rozwiązanie Umowy nastąpi w tym trybie, Rodzic będzie zobowiązany do zapłaty czesnego w pełnej wysokości za miesiąc, w którym nastąpiło rozwiązanie Umowy.”
Niedopuszczalne jest zastrzeżenie w umowie zapisów uprawniających przedszkole do odstąpienia od umowy, bez uprzedniego wyznaczenia drugiej stronie terminu na wykonanie zobowiązania, w przypadku opóźnienia w płatnościach czesnego. Tym bardziej, że opóźnienie to może być spowodowane okolicznościami, za które konsument nie ponosi odpowiedzialności (np. awarią systemu informatycznego banku przy dokonywaniu przelewu). Ponadto – niedopuszczalne jest obciążanie konsumenta kosztami usług za okres po odstąpieniu od umowy (zobowiązanie rodziców do zapłaty całości czesnego za miesiąc, w którym nastąpiło rozwiązanie umowy – niezależnie od tego, czy do rozwiązania umowy doszło pierwszego czy ostatniego dnia miesiąca). Postanowienie takie narusza zasadę ekwiwalentności świadczeń, powodując rażąco nierówny podział ryzyka związanego z zawarciem umowy.
5. Postanowienia uprawniające przedszkole do naliczania odsetek za opóźnienie w płatności czesnego, wyższych od maksymalnych odsetek dopuszczalnych przez prawo (numer w rejestrze: 2367)
Za niedozwolony został uznany zapis o treści: „Za zwłokę w uiszczeniu opłat przedszkole może naliczyć odsetki w wysokości 1% zaległości za każdy dzień.”
Niedopuszczalne są postanowienia umowne, nakładające na konsumentów obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie w zapłacie czesnego (lub innych opłat) w wysokości wielokrotnie wyższej niż stawka odsetek maksymalnych przewidzianych w art. 359 par. 21 kodeksu cywilnego (dwukrotność wysokości odsetek ustawowych w stosunku rocznym; w roku 2023 r. – 24,5%). Wprowadzenie do umowy zapisów uprawniających do pobierania odsetek za opóźnienie w płatnościach przewyższających maksymalną wysokość odsetek, prowadziłoby do osiągania przez placówkę nienależnych jej świadczeń.
6. Postanowienia zobowiązujące do uiszczania czesnego za okres, w którym przedszkole jest nieczynne (np. z powodu przerwy wakacyjnej) (numer w rejestrze: 1874)
Za niedozwolony został uznany zapis o treści: „Opiekun zobowiązuje się do opłaty ustalonego przez właściciela czesnego przez okres 12 miesięcy (tj. od IX do VIII) do 6-go dnia każdego miesiąca.”
Niedopuszczalne są zapisy zobowiązujące konsumentów do uiszczenia czesnego za okres niewykonywania umowy przez przedszkole (np. z powodu trwającej przerwy wakacyjnej) – są to bowiem zapisy zobowiązujące konsumenta do wykonywania zobowiązania, pomimo jego niewykonywania przez kontrahenta (stanowiące niedozwolone postanowienia umowne w myśl klauzuli generalnej z art. 3853 pkt 22 kodeksu cywilnego).
7.Postanowienia uprawniające przedszkole do naliczania opłat za wyżywienie za dni, w których dziecko było nieobecne w przedszkolu
W ramach kontroli przez UOKiK wzorców umów stosowanych przez przedszkola – za niedozwolone zostały uznane zapisy o treści:
– „Zwrot opłaty za wyżywienie naliczany jest od 4 dnia ciągłej nieobecności dziecka w przedszkolu.”
– „Za pojedyncze dni nieobecności w przedszkolu zwrot kosztów wyżywienia nie przysługuje obciążanie konsumenta stawką.”
Za niedopuszczalne należy uznać wszelkie postanowienia umowne, uprawniające przedszkole do naliczania opłat za wyżywienie za czas nieobecności dziecka w placówce, chyba, że rodzice nie zgłosili wcześniej nieobecności dziecka w danym dniu, w związku z czym przedszkole, zgodnie z umową, było gotowe do świadczenia usługi w tym zakresie, ponosząc przy tym określone koszty pracy i produktów.
8. Postanowienia uzależniające zawarcie umowy o świadczenie usług dydaktyczno-wychowawczo-opiekuńczych od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z powyższą umową
W ramach kontroli przez UOKiK wzorców umów stosowanych przez przedszkola – za niedozwolone zostały uznane zapisy o treści:
– „Opiekun wyraża zgodę na umieszczenie wizerunku Dziecka na stronie internetowej Przedszkola w celu prowadzenia kroniki życia Przedszkola”
– „Spółka ma prawo do rozpowszechniania wizerunku Dziecka utrwalonego na zdjęciach wykonanych podczas zajęć lub w trakcie imprez w Przedszkolu w materiałach informacyjnych Spółki (strona www. wydawnictwa Spółki) (…)”.
Niedopuszczalne jest formułowanie we wzorcu umowy klauzuli stanowiącej jednocześnie zgodę na publikowanie wizerunku dziecka, ponieważ sprawia to, że zawarcie umowy o opiekę nad dzieckiem pozostaje faktycznie uzależnione od zaistnienia odrębnego stosunku prawnego (wyrażenia przez rodziców zgody na wykorzystywanie i przetwarzanie przez placówkę wizerunku dziecka), którego cel gospodarczy (prowadzenie przez placówkę działań marketingowych) nie jest bezpośrednio związany z umową o opiekę nad dzieckiem. Postanowienie takie pozostaje sprzeczne z klauzulą generalną z art. 3853 pkt 7 kodeksu cywilnego.
Co można zrobić, jeżeli – w naszej ocenie – umowa ze żłobkiem lub przedszkolem zawiera niedozwolone klauzule?
Jeżeli w przedstawionym nam do podpisu wzorcu umowy ze żłobkiem lub przedszkolem, znajduje się zapis, który – w naszej ocenie – kwalifikuje się do uznania go za niedozwoloną klauzulę umowną, mamy następujące możliwości działania:
1) Warto podjąć próbę negocjacji z placówką i poprosić o zmianę lub wykreślenie z umowy zapisu, który w naszej ocenie stanowi niedozwoloną klauzulę umowną.
2) W przypadku jakichkolwiek wątpliwości co do legalności zapisów umowy – możemy zasięgnąć bezpłatnej porady miejskiego lub powiatowego rzecznika konsumentów (dane kontaktowe do wszystkich rzeczników konsumentów dostępne są w wyszukiwarce pod adresem: https://uokik.gov.pl/pomoc.php) lub skorzystać z bezpłatnej infolinii konsumenckiej UOKiK (dostępnej pod numerem tel. 801 440 220).
3) Możemy złożyć do Prezesa UOKiK, na piśmie, zawiadomienie dotyczące podejrzenia naruszenia zakazu stosowania we wzorcach umów niedozwolonych postanowień umownych. Takie zawiadomienie może spowodować wszczęcie przez Prezesa UOKiK postępowania administracyjnego mającego na celu zakazanie przedsiębiorcy (żłobkowi lub przedszkolu) wykorzystywania kwestionowanego postanowienia we wzorcu umowy.
4) Jeżeli w przyszłości, doszłoby między nami a placówką do konfliktu, który zakończyłby się na drodze sądowej – możemy wówczas podważyć postanowienie umowne, stanowiącej – w naszej ocenie – niedozwoloną klauzulę umowną. W następstwie powyższego – zostanie przeprowadzona tzw. kontrola incydentalna postanowienia umownego i jeżeli sąd uzna, że ma do czynienia z klauzulą niedozwoloną – po prostu nie uwzględni niezgodnego z prawem zapisu przy wyrokowaniu. My natomiast – podnosząc odpowiedni zarzut przed sądem – będziemy mieli prawo odmówić wykonania zobowiązania/spełnienia na rzecz placówki świadczenia, wynikającego z zakwestionowanego postanowienia umowy, powołując się na jego niedozwolony charakter.
To jest wyrób medyczny.
Używaj go zgodnie z instrukcją używania lub etykietą.1 UOKiK, Raport z kontroli wzorców umownych stosowanych przez przedszkola niepubliczne, Warszawa, maj 2008
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 1360)
Ustawa z dnia 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 275)