Pary, które od dłuższego czasu bezskutecznie starają się o dziecko, zazwyczaj decydują się na wykonanie badań kontrolnych. W przypadku mężczyzn podstawowym badaniem jest ocena próbki nasienia. W laboratorium sprawdza się liczbę plemników, ich budowę oraz ruchliwość. Jeśli wynik będzie nieprawidłowy, należy przeprowadzić dalszą diagnostykę.
Na jakość nasienia wpływają bowiem choroby przewlekłe i stany zapalne w organizmie – zwłaszcza takie, o których pacjent nie wie i ich nie leczy – ale nie tylko. Duże znaczenie mają również wiek oraz styl życia.
Które czynniki poprawiają, a które osłabiają jakość nasienia?
Czy palenie wpływa na płodność?
Jednym z podstawowych czynników negatywnie wpływających na parametry nasienia jest palenie papierosów. Badania naukowe udowodniły, że palenie obniża liczebność plemników oraz jakość chromatyny plemnikowej – substancji wypełniającej jądra komórkowe plemników zawierającej białka i DNA. W efekcie plemniki mogą być niezdolne do zapłodnienia.
Ponadto palenie nasila stres oksydacyjny, czyli stan braku równowagi pomiędzy szkodliwymi wolnymi rodnikami a przeciwutleniaczami w organizmie. To również odbija się na jakości nasienia.
Badania wykazały, że szczególnie zły wpływ na spermatogenezę ma palenie paczki i więcej papierosów dziennie.
Sprawdź, ile kosztuje Cię Twój nałóg i ile możesz zaoszczędzić, rzucając palenie!
To lek bez recepty wskazany w odzwyczajaniu się od palenia tytoniu i zmniejszeniu głodu nikotynowego u osób, które chcą przestać palić. Celem stosowania leku DENICIT jest trwałe zaprzestanie używania produktów zawierających nikotynę. Zawiera cytyzynę, która zwiększa ok. 3-krotnie szansę na rzucenie palenia¹.
¹Hajek P et al.: Efficay of cytisine in helping smokers quit;systematic review and meta-analysis. Thorax, 2013
Alkohol a jakość nasienia – czy warto po niego sięgać?
A co z innymi używkami? Wiadomo, że częste i nadmierne picie alkoholu może powodować obniżenie potencji, zaburzać produkcję testosteronu, a także uszkadzać czynność plemnikotwórczą przez negatywne oddziaływanie na ważne organy, np. wątrobę i narządy endokrynne.
Roczna obserwacja populacji mężczyzn aktywnie spożywających alkohol wysokoprocentowy pokazała, że u 71 procent badanych wystąpił spadek poziomu libido i zaburzenia erekcji. Pogorszeniu uległy także parametry nasienia – doszło do spadku ogólnej liczby plemników oraz obniżenia procentowego udziału żywych i morfologicznie prawidłowych plemników.
Co ciekawe, po trzech miesiącach od całkowitego odstawienia alkoholu parametry nasienia znacząco się poprawiły[1].
Uwaga – omawianych problemów z płodnością nie obserwuje się u mężczyzn sporadycznie sięgających po alkohol.
Stres a jakość nasienia – czy stres zmniejsza płodność?
Na jakość nasienia wpływają nie tylko używki, lecz także stres. Mowa zarówno o stresie socjoekonomicznym wywołanym np. utratą pracy albo śmiercią bliskiej osoby, jak i o spowodowanym egzaminami, ważnym spotkaniem czy wystąpieniem publicznym.
Stres zmniejsza liczebność, zagęszczenie i ruchliwość plemników. Wywołuje również wzrost poziomu kortyzolu i kortykotropiny, co może prowadzić do obniżenia poziomu testosteronu, czyli hormonu, który jest niezbędny do prawidłowego przebiegu procesu spermatogenezy.
Przeczytaj także: 6 pytań do położnej – badania na płodność kobiety i mężczyzny
Jakie znaczenie ma wiek i waga?
Nie bez znaczenia są także czynniki takie jak wiek i waga. W przeciwieństwie do kobiet, mężczyźni są płodni przez całe życie, ale z czasem obserwuje się spadek jakości nasienia. Wynika to z procesu starzenia organizmu, występowania chorób przewlekłych i stosowanych leków. Nie da się jednak przewidzieć, kiedy i w jakim stopniu jakość nasienia się pogorszy.
Jeżeli chodzi o wagę, problemem może być zarówno nadwaga i otyłość, jak i niedowaga. Przy podwyższonym BMI pojawiają się zaburzenia hormonalne spowodowane zbyt dużą ilością tkanki tłuszczowej, zmniejsza się liczba plemników i ich funkcjonalności oraz dochodzi do obniżenia jakości chromatyny plemnikowej. Zbyt niskie BMI również powoduje spadek liczby plemników, a dodatkowo wpływa na ich koncentrację.
Steroidy płciowe – jak anaboliki zmniejszają płodność?
Substancjami, które w jednoznacznie negatywny sposób oddziałują na jakość nasienia są steroidy płciowe, popularnie nazywane anabolikami. Mężczyźni stosują testosteron, żeby szybko zwiększyć masę mięśniową, ale zapominają o tym, że wywołuje on zaburzenia hormonalne.
Nadmierna ilość testosteronu we krwi hamuje wydzielanie gonadotropin i tym samym redukuje produkcję naturalnego testosteronu. W efekcie dochodzi do zmniejszenia rozmiaru jąder i zaburzeń spermatogenezy.
Dlaczego nie można przegrzewać jąder?
Bardzo ważnym czynnikiem, na który mężczyźni przeważnie nie zwracają uwagi, jest temperatura jąder. Jądra są fizjologicznie chłodniejsze niż pozostałe części ciała. Różnica pomiędzy ogólną ciepłotą a temperaturą jąder wynosi od 2 do 4 stopni Celsjusza. Dzieje się tak dzięki umieszczeniu worka mosznowego poza jamą brzuszną.
Gdy temperatura jąder się zwiększa, obniża się płodność – dochodzi do zmniejszenia liczby plemników. Do prawidłowego przebiegu spermatogenezy wymagana jest bowiem wspomniana niższa temperatura.
Mężczyźni regularnie pracujący z laptopem na kolanach, noszący obcisłą bieliznę, korzystający z podgrzewanych foteli samochodowych i spędzający dużo czasu w pozycji siedzącej mogą mieć słabszą jakość nasienia w porównaniu do tych, którzy nie przegrzewają jąder.
Dieta a jakość nasienia – na co zwrócić uwagę?
Udowodniono związek pomiędzy dietą ubogą w witaminy, makro- i mikroelementy a powstawaniem wolnych rodników. Zgodnie z tym, co pojawiło się powyżej, wolne rodniki wywołują stres oksydacyjny. Ten prowadzi do uszkodzenia błony komórkowej i DNA plemników.
Codzienne posiłki powinny być bogate w:
- witaminy z grupy B – odpowiadające m.in. za prawidłową budowę DNA,
- witaminę C i inne antyoksydanty – zmniejszające skutki stresu oksydacyjnego,
- witaminę E – biorącą udział w spermatogenezie i zwiększającą potencję,
- cynk – którego niedobór wpływa na spadek poziomu testosteronu,
- kwas foliowy – odpowiedzialny za prawidłowy przebieg spermatogenezy,
- selen – regulujący gospodarkę hormonalną.
Wspomagająco można stosować suplementy diety zawierające mio-inozytol i astaksantynę chroniące komórki przed stresem oksydacyjnym oraz cynk, selen i witaminy, np. Fertistim dla mężczyzn.
Najlepiej unikać cukrów prostych, a także żywności przetworzonej zawierającej tłuszcze trans, w tym fast foodów.
Kawa a jakość nasienia – czy trzeba rezygnować z kofeiny?
Nie trzeba za to rezygnować z kawy, chociaż badacze nie są zgodni co do wpływu kofeiny na płodność. Jedne z badań wykazały zależność pomiędzy spożywaniem kawy a zwiększonym stężeniem testosteronu i globuliny, która wiąże hormony płciowe u mężczyzn. Wynikałoby z tego, że kofeina jest wręcz wskazana.
Inne dowodziły brak negatywnego wpływu kawy na jakość nasienia, a jeszcze inne pokazywały, że kofeina pochodząca z napojów typu cola i napojów energetycznych zmniejsza liczebność plemników oraz objętość ejakulatu[2].
Jak infekcje wpływają na jakość nasienia?
Warto również wspomnieć, że czasowe obniżenie jakości nasienia powodują również infekcje, którym towarzyszy gorączka. Zaś długotrwale spermatogenezę mogą uszkadzać choroby układu moczowo-płciowego prowadzące do zapalenia jąder, najądrzy, pęcherzyków nasiennych czy prostaty.
Podsumowując, jakość nasienia zależy od wielu różnych czynników. Na część z nich mężczyźni mają wpływ – np. na utrzymanie prawidłowej wagi, nieprzegrzewanie jąder, zbilansowaną dietę, przyjmowanie suplementów, unikanie stresu czy rezygnację z używek. A na część niestety nie. Do tej drugiej grupy zalicza się choroby, urazy mechaniczne i zaburzenia genetyczne.
Jeśli zmniejszenie liczby plemników albo ograniczenie ich ruchliwości wynika z choroby przewlekłej i stosowanych leków, powinno się skonsultować z lekarzem prowadzącym. Czasami da się zmienić preparaty na inne, które nie dają takich skutków ubocznych. Zawsze jednak warto wykonać badania, żeby upewnić się, czy jakość nasienia jest dobra i szczerze ocenić swój styl życia. Nawet drobne zmiany mogą istotnie wpłynąć na płodność.
Uwaga, parametry nasienia nie poprawią się od razu. Zazwyczaj na efekty trzeba poczekać minimum dwa lub trzy miesiące, o ile problem rzeczywiście wynika z któregoś z omawianych czynników.
Jak sprawdzić płodność u mężczyzny?
Żeby ocenić płodność u mężczyzny, przeprowadza się badanie nasienia, czyli seminogram oraz badania krwi. Badanie nasienia polega na ocenie próbki pod względem liczebności, ruchliwości i żywotności plemników. Sprawdza się również ich budowę i proporcje pomiędzy prawidłowo zbudowanymi oraz uszkodzonymi plemnikami.
W ramach przygotowania do badania należy przez okres od 3 do 5 dni:
- zachować abstynencję seksualną,
- nie spożywać alkoholu,
- ograniczyć palenie papierosów,
- unikać nadmiernego wysiłku.
Powinno się również poinformować lekarza o przyjmowanych lekach i przebytych chorobach. Wszystko po to, żeby nie doszło do zafałszowania wyników.
Dodatkowo oznacza się poziom testosteronu, hormonów gonadotropowych, estradiolu, TSH i FT4 we krwi, ponieważ te hormony wpływają na poziom płodności u mężczyzn. W niektórych przypadkach diagnostykę rozszerza się o USG jąder i moszny, aby ocenić budowę i unaczynienie narządów.
Jak poprawić jakość nasienia?
Co zrobić wtedy, gdy jakość nasienia jest niska? Czy da się ją poprawić? Jeśli problem nie wynika z chorób przewlekłych, zaburzeń genetycznych lub urazów mechanicznych, a z niedoboru witamin i składników mineralnych, nadwagi albo stresu, warto zadbać o dietę, kondycję fizyczną oraz o zdrowie psychiczne.
Dobrze, żeby codzienne posiłki były bogate w selen, cynk, antyoksydanty, kwas foliowy, witaminy z grupy B oraz witaminę E. W miarę możliwości powinno się zrezygnować z alkoholu, papierosów i innych używek, a także ograniczyć spożycie żywności wysokoprzetworzonej.
Ponadto zaleca się:
- codzienną aktywność fizyczną – z wyjątkiem jazdy na rowerze i bardzo wyczerpujących treningów,
- regularną aktywność seksualną – najlepiej 2 lub 3 razy w tygodniu,
- unikanie przegrzewania jąder – chodzenia do sauny, noszenia obcisłych spodni, brania gorących kąpieli itp.
- dbanie o zdrowy sen – spanie minimum 7 godzin na dobę,
- kontrolowanie masy ciała – w przypadku nadwagi lub otyłości warto skonsultować się z dietetykiem.
Pozytywne rezultaty da się zauważyć po dwóch lub trzech miesiącach, ponieważ tyle trwa cykl dojrzewania plemników.
Bibliografia
- Wegner CC., Clifford AL., Jilbert PM., Henry MA., Gentry WL., Abnormally high body mass index and tobacco use are associated with poor sperm quality as revealed by reduced sperm binding to hyaluronan-coated slides, „Fertil Steril”, 2010, 93,.
- Elshal MF., El-Sayed IH., Elsaied MA., El-Masry SA., Kumosani TA., Sperm head defects and disturbances in spermatozoal chromatin and DNA integrities in idiopathic infertile subjects: association with cigarette smoking, „Clin Biochem”, 2009, 42.
3. Bomba M., Rusin M., Wpływ czynników środowiskowych na występowanie zjawiska niepłodności u mężczyzn, „Med Og Nauk Zdr”, 2021, 27(2), s. 126–133.
4. Li Y., Lin H., Cao J., Association between socio-psycho-behavioral factors and male semen quality: systematic review and meta-analyses, „Fertil Steril”, 2011, 95.
5. Lampiao F., Variation of semen parameters in healthy medical students due to exam stress, „Malawi Med J”, 2009, 21.
6. Kort HI., Massey JB., Elsner CW., Mitchell-Leef D., Shapiro DB. i in., Impact of body mass index values on sperm quantity and quality, „J Androl”, 2006, 27.
7. Pasternak-Winiarska A., Wybrane czynniki środowiskowe a ryzyko niepłodności mężczyzn, „Kosmos. Problemy nauk biologicznych”, 2019, t. 68, 2(323).
[1] Bomba M., Rusin M., Wpływ czynników środowiskowych na występowanie zjawiska niepłodności u mężczyzn, Med Og Nauk Zdr., 2021; 27(2).
[2] Pasternak-Winiarska A., Wybrane czynniki środowiskowe a ryzyko niepłodności mężczyzn, „Kosmos. Problemy nauk biologicznych”, 2019, t. 68, nr 2(323).