Czy ustalając dietę dla dziecka, warto brać pod uwagę jego zdanie?
„Większość ludzi kocha swoje dzieci i nie chce im szkodzić.”
„Dzieci nie mają wyboru i powinno im się pokazać wszystko aby wzbogacać ich doświadczenie. Zmuszając je do jedzenia czegokolwiek (czy to mięso, czy warzywa) w momencie kiedy już wybrali własny światopogląd to moment, w którym rodzic zaczyna tracić w oczach dziecka bo go do czegoś zmusza.”
Bezsprzecznie faktem jest, że zarówno rodzice proponujący swoim dzieciom dietę wegetariańską, jak i ci bazujący na produktach odzwierzęcych, chcą dla swoich pociech jak najlepiej. Jeśli widzimy, że dziecko jest zaciekawione kawałkiem mięsa, a na co dzień stosujemy dietę roślinną, pozwólmy mu go spróbować. Nie oznacza to od razu, że zacznie się żywić wyłącznie nuggetsami, burgerami i parówkami. Dajmy mu wybór i pokażmy różnorodność kuchni. Z kolei jeśli dziecko jest już starsze, w wieku nastoletnim, i postanawia przejść na dietę wegetariańską, pomóżmy mu w tym i zadbajmy o jej odpowiednie zbilansowanie, udając się na konsultację do dietetyka, poprzedzoną istotnymi badaniami krwi. Często decyzje podejmowane przez nastolatków są bezpośrednio związane z ich potrzebami i fazą rozwoju (1).
Przeczytaj także: 6 pytań do dietetyka – dieta wegetariańska dla dzieci
Czy dzieci potrzebują tłuszczów odzwierzęcych?
„Mięso i tłuszcze odzwierzęce są kluczowe dla rozwoju dziecka. Wegetarianizm jeszcze ujdzie, bo jajka zawierają większość cennych składników, ale weganizm to już głodzenie organizmu.”
„Tłuszcze odzwierzęce, według badań, są bardzo potrzebne do prawidłowego rozwoju.”
Zarówno w diecie dzieci wegetariańskich, jak i na tradycyjnej diecie, należy zadbać o wzbogacanie diety w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT) zawarte w olejach roślinnych, nasionach i orzechach, a jeśli dopuszczamy stosowanie w żywieniu ryb (semiwegetarianizm), również tłustych ryb morskich. W obu rodzajach diet dobrym źródłem tłuszczu będą również poddane obróbce cieplnej jajka, które najwięcej tłuszczu i witamin mają w żółtku.
W diecie dzieci do ukończenia 1. r.ż. nie należy ograniczać zawartości tłuszczów ze względu na ich udział w rozwoju mózgu i funkcji poznawczych (2). Do 2. roku życia zalecana jest dieta bogata w tłuszcze (35-40% całkowitej energetyczności), następnie należy stopniowo ograniczać tłuszcze zwierzęce, aby uniknąć rozwoju otyłości.
Biorąc pod uwagę zawartość składników odżywczych w różnych rodzajach tłuszczów, dobrze zbilansowana dieta powinna zawierać jego różne rodzaje. Poleca się podawać dzieciom zarówno masło, jak i oleje roślinne (np. z oliwek, rzepaku) oraz margaryny miękkie (3), bez wskazania, których powinno być najwięcej.
Czy dieta roślinna zaburza rozwój dziecka?
„Dzieci nie jedzące mięsa wolniej rosną i gorzej się rozwijają.”
„Istnieje wiele wegetariańskich czy wegańskich rodzin, w których dzieci również odżywiają się wege, i z reguły są one w bardzo dobrym stanie zdrowia, a czasem nawet lepszym niż dzieci na tradycyjnych dietach.” i „Gdy mózg jest już rozwinięty można wprowadzić dietę wegetariańską, ale wcześniej jest to bardzo groźne. Żaden produkt nie zastąpi mięsa w diecie, jeśli chodzi o budowę połączeń nerwowych w mózgu, co skutkuje nieprawidłowym jego rozwojem.”
Dzieci wegetarian mają niższą masę ciała i grubość fałdu skórnego (są szczuplejsze) od dzieci odżywiających się tradycyjnie, a jednocześnie rosną i rozwijają się prawidłowo (4). Stosowanie diet wegetariańskich u dzieci w okresie dojrzewania nie wpływa negatywnie na ich wzrost i masę ciała w wieku dorosłym. Dzieci i młodzież wegetariańska mają niższe spożycie cholesterolu, tłuszczów nasyconych, tłuszczu ogółem, spożywają więcej owoców, warzyw i błonnika niż niewegetarianie. Dodatkowo, wegetarianizm u dzieci przyczynia się do nabycia zdrowych nawyków żywieniowych na całe życie (5). Stosowanie diety wegetariańskiej nie przyczynia się do nieprawidłowego rozwoju mózgu u dzieci, nie doświadczają one upośledzenia rozwoju wzrokowego lub umysłowego (7). Kwasy tłuszczowe omega-3, a w szczególności kwas DHA, wchodzi w skład strukturalny błon komórkowych, a także ośrodkowego układu nerwowego. Jego odpowiednia podaż umożliwia prawidłowy rozwój mózgowia i rdzenia kręgowego. Głównym źródłem DHA są tłuste ryby morskie. Jeśli dziecko nie spożywa ryb z różnych względów, należy rozważyć suplementację omega-3 (6). Mimo wszystko należy pamiętać, że każdy wariant diety wegetariańskiej, jak i dieta tradycyjna, wymaga specjalnego monitorowania rozwoju dziecka (5).
Czy dieta wegetariańska musi być zbilansowana?
„Dziecko nie musi jeść mięsa. Tylko dieta musi być bardzo złożona.”
„Dobrze zbilansowana dieta wegetariańska/wegańska nie szkodzi organizmowi w żaden sposób.”
„Zbilansowana dieta wege jest zdecydowanie zdrowsza.”
„Wykluczając konkretne produkty ciężej mieć zbilansowaną dietę, ale nigdy nie jest to niemożliwe.”
„Dopóki zapewniane są wszystkie potrzebne wartości odżywcze, obie diety są dobre.”
Według Komitetu Nauki o Żywieniu Człowieka PAN, podstawą prawidłowego żywienia dzieci jest wykorzystywanie żywności ze wszystkich grup. Stosowanie diet eliminujących grupę produktów, np. diet wegetariańskich, wymaga specjalistycznego poradnictwa żywieniowego.
Rodzice powinni wiedzieć, jakie konsekwencje zdrowotne dla dzieci niesie niezbilansowana niekonwencjonalna dieta (8). Natomiast Amerykańskie Stowarzyszenie Dietetyczne podaje, że dobrze zaplanowane diety wegetariańskie są odpowiednie na wszystkich etapach życia, w tym w dzieciństwie.
Prawidłowo skomponowane diety wegetariańskie dostarczają wszystkich niezbędnych składników odżywczych i stanowią profilaktykę wielu chorób niezakaźnych dietozależnych, takich jak otyłość, cukrzyca, miażdżyca i nadciśnienie (7).
Co ważne, dieta wegetariańska nie jest w stanie zaspokoić zapotrzebowania na składniki odżywcze, jeżeli nie stosuje się żywności wzbogacanej oraz suplementacji (6).
Czy trudno jest zbilansować dietę roślinną?
„Warto byłoby w końcu skończyć z tym demonizowaniem diet bezmięsnych, skoro mogą być równie zbilansowane i pełnowartościowe (jak i niezbilansowane i niepełnowartościowe) jak tradycyjne.”
Faktem jest, że zbilansowanie diety zarówno wegetariańskiej, jak i tradycyjnej, może przysparzać trudności. Zauważa się, że dzieci z obu tych grup mogą dostarczać niedostatecznej ilości energii, podstawowych składników odżywczych, witamin z grupy B oraz niektórych składników mineralnych (9). Żywność typowo wegetariańska może zawierać duże ilości tłuszczu, soli i energii, podobnie do niewegetariańskich produktów przetworzonych, co utrudnia właściwe zbilansowanie diety (4). Nie można zaprzeczyć, że zarówno diety bezmięsne, jak i mięsne mogą być niezbilansowane i niepełnowartościowe, jeśli nie przykładamy uwagi do ich składu i jakości.
Czy dieta roślinna niesie ryzyko niedoborów żywieniowych?
„Nie każdy może przejść na pełną dietę wegańską i jest to dosyć trudne, nadal trzeba suplementować witaminy B12 i D3.”
Niebezpieczeństwo niedoborów żywieniowych w przypadku stosowania diet wegetariańskich można ograniczyć przez korzystanie z produktów wzbogacanych w witaminy i składniki mineralne oraz stosowanie suplementów diety. Na diecie wegetariańskiej i wegańskiej zaleca się suplementację witamin D3 i B12, a na wegańskiej dodatkowo wapnia (jeśli nie spożywamy produktów fortyfikowanych w odpowiedniej ilości), kwasów omega-3, jodu (jeśli nie stosujemy soli jodowanej i alg morskich w diecie) i innych składników mineralnych bądź witamin, co do których stwierdzono niedobory na podstawie wyników badań krwi danej osoby bądź objawów (np. żelazo, cynk) (10,11).
Czy dieta wegetariańska nie zapewnia odpowiedniej ilości białka?
„Przyswajalność białek z diety roślinnej jest gorsza, więc wymaga większej ilości pokarmu poza odpowiednim komplementowaniem potraw w celu uzyskania pełnego profilu aminokwasów. Jest to bardzo trudna dieta.”
„Pełnowartościowe białko jest potrzebne do rozwoju. Jest to białko pochodzenia zwierzęcego, a najbliższy odpowiednik białka to soja.”
„Czasami trzeba brać kilka produktów roślinnych aby uzupełniać aminokwasy z mięsa.”
„Bez problemu da się dostarczyć odpowiednie ilości białka na diecie roślinnej. Nie jest to nawet szczególnie trudne.”
Głównymi wadami diet wegetariańskich są niedostateczna podaż białka oraz niska wartość biologiczna, w tym niedobór aminokwasów egzogennych (5). Z uwagi na mniejszą i gorszą przyswajalność białka ze źródeł roślinnych zaleca się zwiększenie spożycia białka w diecie o ok. 20-30% oraz dodatek nabiału, jaj, tofu, tempehu, nasion roślin strączkowych, zbóż i orzechów, które są dobrymi źródłami białka na diecie roślinnej (12).
Chociaż białko może stanowić problem, pokarmy pochodzenia roślinnego dostarczają ponad 10% wartości energetycznej w postaci białka, a w połączeniu z substytutami mięsa, takimi jak soja i tempeh, dostarczają właściwych ilości białka dziecku na diecie wegetariańskiej.
Aby zapewnić odpowiedni skład aminokwasowy białka w diecie, należy odpowiednio łączyć produkty w jednym posiłku, to znaczy do produktów pochodzenia zwierzęcego (mleko, jaja), dodawać roślinne:
- mąki (razowa pszenna, żytnia, sojowa),
- kaszę gryczaną,
- strączki (fasolę, soczewicę, ciecierzycę, soję oraz produkty z nich pochodzące: tofu i napoje roślinne),
- orzechy, migdały i nasiona (słonecznika, dyni, sezamu).
Skład aminokwasowy w przypadku soi charakteryzuje się zawartością cennych aminokwasów siarkowych (metioniny i cysteiny) i w znacznym stopniu odpowiada zapotrzebowaniu człowieka na poszczególne aminokwasy (24,25). Należy jednak pamiętać, że nawet najlepszy skład aminokwasowy białek roślinnych, z uwagi na towarzyszące im w roślinach różnego rodzaju związki antyżywieniowe (fityniany, szczawiany, garbniki), nie jest gwarantem pełnego ich wykorzystania, szczególnie przez małe dziecko (9).
Wykazano, że podaż białka w diecie dzieci na diecie wegetariańskiej jest podobna jak w diecie dzieci niewegetariańskich i przewyższa zalecane normy (4).
Czy dieta roślinna sprzyja niedoborom kwasów omega-3?
„Kwasy tłuszczowe omega-3 w produktach roślinnych występują tylko w formie ALA (kwasu alfa-linolenowego). Konwersja ALA do EPA (kwasu eikozapentaenowego) i DHA (kwasu dokozaheksaenowego) jest mocno ograniczona w organizmie ludzkim. U niektórych efektywność może być krytycznie niska.”
Głównym źródłem kwasów omega-3 są ryby. Tylko niektóre produkty roślinne zawierają ten składnik odżywczy w większych ilościach. Zaliczamy do nich między innymi siemię lniane, nasiona chia, nasiona konopi, olej rzepakowy i orzechy włoskie. Roślinne omega-3 jest dostępne w formie ALA, a ryby zawierają inne dwie odmiany: EPA oraz DHA, które znajdują się też w wyciągach z alg morskich. To EPA i DHA są odpowiedzialne za większość efektów zdrowotnych kwasów omega-3; odgrywają niezwykle ważną rolę w rozwoju mózgu i narządów u płodów i noworodków. Organizm człowieka może przekształcać ALA do EPA i DHA (odpowiednio w 5−15% i <0,5−1%), ale to proces mało wydajny i różni się u poszczególnych osób (4,11).
W badaniu porównującym profil kwasów tłuszczowych diety wegetarian i niewegetarian zauważono lepszą realizację zapotrzebowania na ALA u wegetarianek, co jednak nie wyklucza u nich możliwości niedoborów omega-3. Z badań wynika również, że wegetarianie są bardziej narażeni na niedobory omega-3 i należą do grupy osób o najniższych ich stężeniach w organizmie, jednakże także grupa niewegetarian wymaga zmian w codziennym żywieniu bądź suplementacji, gdyż spożycie ryb wśród osób na diecie tradycyjnej nie jest wystarczające (13).
Czy wegetarianie są bardziej narażeni na niedobór żelaza niż niewegetarianie?
„Żadna roślina nie zawiera tak dużo żelaza jak wątroba wołowa.”
„Wiele produktów roślinnych jest dobrym źródłem żelaza i w dobrze zbilansowanej diecie nie ma mowy o niedoborach.”
Biodostępność żelaza niehemowego z produktów roślinnych jest niska (1-10%) w porównaniu z żelazem hemowym występującym w produktach zwierzęcych (20%). Większe ilości owoców i warzyw (źródła witaminy C) w diecie wegetariańskiej są czynnikiem poprawiającym biodostępność żelaza. Z drugiej strony wysoka podaż w diecie błonnika, polifenoli, wapnia i fitynianów hamuje jego wchłanianie (8,14). Niedobory żelaza obserwowane są rzadko u wegetariańskich dzieci w krajach rozwiniętych (15).
Produkty wegetariańskie bogate w żelazo to (ilość podane na 100 g) (16). :
- tahini (9 mg),
- pestki dyni (8 mg),
- soja (5 mg),
- płatki owsiane (4 mg),
- soczewica i biała fasola (3 mg),
- żółtko (2,7 mg)
Wątroba wołowa w 100 gramach produktu zawiera 6,5 mg żelaza, kurczęca 9,5 mg, a najwięcej ma go wieprzowa – 18,7 mg, jednak z uwagi na możliwość dostarczenia ponadnormatywnych ilości cholesterolu i witaminy A, a także metali ciężkich należy ostrożnie (co kilka-kilkanaście tygodni z dobrego źródła) spożywać podroby zwierzęce, w tym wątróbkę (17,18,19,20).
Czy czerwone mięso szkodzi zdrowiu i należy je wykluczyć z diety?
„Mięso czerwone, podawane dwa razy w tygodniu, NIKOMU NIE SZKODZI.”
„Światowa organizacja zdrowia mówi jasno, że każda ilość spożywanego mięsa, szczególnie czerwonego, podwyższa ryzyko zachorowania na raka.”
„Ludzie w dzisiejszych czasach jedzą za dużo mięsa niż powinni i jest to szkodliwe.”
Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem uznała związek nadmiernego spożycia mięsa przetworzonego (peklowanego i poddanego obróbce cieplnej) z występowaniem nowotworów jelita grubego, trzustki i prostaty za udowodniony, a związek powstawania tych nowotworów ze spożyciem mięsa czerwonego za prawdopodobny.
W aktualnych normach żywienia dla populacji Polski zaleca się osobom dorosłym ograniczenie spożywania czerwonego mięsa i przetworzonych produktów mięsnych do 0,5 kg tygodniowo. Należy zaznaczyć, że umiarkowane spożywanie mięsa w świetle aktualnej wiedzy żywieniowej jest zalecane, zwłaszcza dla dzieci, młodzieży, kobiet ciężarnych i karmiących, przede wszystkim ze względu na dużą zawartość wysokowartościowego białka, dobrze przyswajalnego żelaza hemowego, miedzi i cynku (8,21).
Eksperci World Cancer Research Fund International zaliczając mięso do czynników rakotwórczych nie zalecili całkowitego wyeliminowania go z diety, a jedynie ograniczenie jego spożycia do nie więcej niż 3 porcji tygodniowo, co odpowiada około 350-500 g masy po ugotowaniu (22).
Czy dzieci wegetariańskie mają niedobór wapnia?
„Brak nabiału w diecie nie powoduje ani krzywicy, ani karłowatości.”
Wapń na dietach roślinnych możemy dostarczać z alternatywnych źródeł. Jego znaczne ilości zawierają:
- napoje roślinne fortyfikowane w wapń (zazwyczaj zawierają podobną ilość wapnia jak mleko krowie),
- zielone warzywa (kapusta włoska, kapusta pak choi, jarmuż, liście rzepy, rukiew wodna, brokuły),
- fasola i fasolka szparagowa,
- tofu fortyfikowane w wapń,
- pomarańcze,
- owoce suszone (niesiarkowane morele i figi),
- mak i sezam oraz migdały (8).
W celu uniknięcia zmniejszenia biodostępności wapnia z diety, należy ograniczyć spożycie produktów zawierających szczawiany (jarmuż, brokuły, kalarepa) w jednym posiłku ze źródłem wapnia. Niedobory wapnia faktycznie wpływają niekorzystnie na układ kostny; u dzieci są przyczyną krzywicy.
Jednak diety wegetariańskie uwzględniające znaczący udział nabiału, jaj i ryb (szczególnie tych jedzonych wraz z ośćmi), z reguły pokrywają zapotrzebowanie na wapń.
Ograniczenie w diecie żywności konserwowanej fosforanami (sery topione, produkty mięsne) dodatkowo sprzyja utrzymaniu odpowiedniego stosunku wapnia do fosforu i poprawia przyswajalność wapnia (23).
Czy dieta wegetariańska jest zdrowa dla dzieci?
W Polsce dieta wegańska nie jest dla dzieci zalecana. Natomiast ograniczenie spożycia mięsa charakteryzujące dietę semi- (dopuszczenie drobiu i ryb), laktoowo- (dopuszczenie mleka i jaj) i laktowegetariańską (dopuszczenie przetworów mlecznych) uważane jest za bezpieczne.
Bezwzględnie należy monitorować stan zdrowia dziecka na diecie wegetariańskiej, regularnie wykonując badania krwi i dokonując pomiarów antropometrycznych. W przypadku wystąpienia niedoborów pokarmowych, wskazane jest włączenie suplementacji. Przed rozpoczęciem diety roślinnej zalecana jest konsultacja z dietetykiem, który pomoże odpowiednio zbilansować jadłospis.
Diety wegetariańskie stosowane w dzieciństwie uczą zdrowych i mądrych wyborów żywieniowych oraz mogą zapobiegać wczesnemu występowaniu zmian miażdżycowych w wieku dojrzałym. Co ważne, nie zauważa się różnic między rozwojem i wzrostem dzieci na dietach tradycyjnych i wegetariańskich.
Może zainteresować Cię również: Witamina D – podawaj ją dziecku przez cały rok, także latem
1. Perry CL, Mcguire MT, Neumark-Sztainer D, Story M. (2001). Characteristics of vegetarian adolescents in a multiethnic urban population. J Adolesc Health. 29:406-16.
2. Szajewska H, Socha P, Horvath A, Rybak A, Zalewski B.M, Nehring-Gugulska M, Jackowska T. (2021). Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Pediatria 11:321-38.
3. Sybilski AJ, Michalczuk M. (2010). Zasady żywienia dzieci w drugim i trzecim roku życia. Pediatria i Medycyna Rodzinna 3(6):182-8.
4. Renda M, Fischer P. (2010). Diety wegetariańskie dzieci i młodzieży. Pediatr. Dypl. 14(2):68-75.
5. Reguła J. (2013). Charakterystyka i ocena wybranych diet alternatywnych. Forum Zaburzeń Metabolicznych 4(3):115-21.
6. Wilska H.M. (2018). Żywność dla niemowląt i małych dzieci w odniesieniu do aktualnych standardów medycznych. Rozprawa doktorska, Warszawski Uniwersytet Medyczny.
7. Melina V, Craig W, Levin S. (2016). Position of the Academy of Nutrition and Dietetics: Vegetarian Diets. J Acad Nutr Diet. 116(12):1970-80.
8. Komitet Nauki o Żywieniu Człowieka Polskiej Akademii Nauk. (2019). Stanowisko w sprawie wartości odżywczej i bezpieczeństwa stosowania diet wegetariańskich. https://informacje.pan.pl/images/Stanowisko_KNoZc_WEGETARIANIZM_na_strone.pdf.
9. Friedrich M, Rukojć M. (2001). Ocena wegetariańskiego i tradycyjnego sposobu żywienia oraz stanu odżywienia dzieci w wieku 1–3 lat. Żywność 3(28):42-53.
10. Myszkowska-Ryciak J, Hornberger R, Harton A, Gajewska D. (2015). Ocena spożycia wybranych składników pokarmowych u osób stosujących dietę wegańską. Probl. Hig. Epidemiol. 96(4):769-72.
11. Desmond M, Sobiecki J. (2019). Suplementacja w dietach wegetariańskich i wegańskich – praktyczne wskazówki. Medycyna Praktyczna. https://www.mp.pl/pacjent/dieta/zasady/220226,suplementacja-w-dietach-wegetarianskich-i-weganskich-praktyczne-wskazowki
12. Krzesiek E. (2018). Diety eliminacyjne u dzieci. W: Dieta w chorobach przewodu pokarmowego u dzieci, 109-21.
13. Kornek A, Kucharska A, Kamela K. (2016). Analiza profilu kwasów tłuszczowych diety wegetarian i niewegetarian w kontekście profilaktyki wybranych chorób dietozależnych Wiadomości Lekarskie 69(3):483-8.
14. Chełchowska M, Klemarczyk W, Ambroszkiewicz J, Gajewska J, Laskowska-Klita T. (2007). Ocena statusu żelaza u dzieci na diecie wegetariańskiej. Pediatria Polska 82(5-6):425-9.
15. Gibson RS, Heath AL, Szymlek-Gay EA. (2014). Is iron and zinc nutrition a concern for vegetarian infants and young children in industrialized countries? Am J Clin Nutr, 100(1):459S-468S.
16. Desmond M. (2019). Żelazo w diecie wegetariańskiej i wegańskiej – praktyczne wskazówki. https://www.mp.pl/pacjent/dieta/zasady/211343,zelazo-w-diecie-wegetarianskiej-i-weganskiej-praktyczne-wskazowki
17. Lipiński P, Starzyński R, Styś A, Staroń R, Gajowiak A. (2014). Niedokrwistość na tle niedoboru żelaza w diecie. Kosmos 63(3):373-9.
18. Kunachowicz H, Nadolna I, Iwanow A, Przygoda B. (2019). Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. PZWL, Warszawa.
19. Jarosz M, Stolińska H, Wolańska D. (2015). Żywienie w niedoczynności tarczycy: porady lekarzy i dietetyków. PZWL, Warszawa.
20. Wendołowicz A, Stefańska E, Ostrowska L. (2014). Żywienie kobiet w okresie ciąży. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 20(3):341-5.
21. Jarosz M, Rychlik E, Stoś K, Charzewska J. (2020). Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.
22. World Cancer Research Fund International. Limit red and processed meat. https://www.wcrf.org/diet-activity-and-cancer/cancer-prevention-recommendations/limit-red-and-processed-meat/
23. Jachimowicz-Rogowska K. 2023. Bilansowanie wapnia na diecie bezmlecznej dziecka. https://zdrowedziecko.com/bilansowanie-wapnia-na-diecie-bezmlecznej-dziecka/
24. Wilk M. (2017). Soja źródłem cennych składników żywieniowych. Żywność Nauka Technologia Jakość 24(2):16-25.
25. Nowak A. (2011). Nasiona soi zwyczajnej-cenny surowiec dietetyczny i leczniczy. Kosmos 60(1-2):179-87.