Czym są prawa rodzicielskie?
Władza rodzicielska (potocznie zwana prawami rodzicielskimi) to przysługujący obojgu rodzicom, zbiór praw i obowiązków rodziców względem dziecka, aż do osiągnięcia przez nie pełnoletności. Obejmuje ona w szczególności obowiązek i prawo rodziców do:
1) wykonywania pieczy nad dzieckiem,
2) wykonywania pieczy nad majątkiem dziecka,
3) wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw.
Władza rodzicielska powinna ponadto być wykonywana tak, jak wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny. Jeżeli przysługuje ona obojgu rodzicom – każde z nich, z osobna, jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. Jednakże, o istotnych sprawach dziecka – rodzice mają obowiązek rozstrzygać wspólnie.
Przeczytaj także: Porozumienie bez przemocy – co musisz o nim wiedzieć?
Co oznacza ograniczenie praw rodzicielskich?
Niekiedy zdarza się tak, że ze względu na określoną sytuację rodzinną, dobro dziecka wymaga ograniczenia praw rodzicielskich jednemu bądź obojgu rodzicom. Ograniczenie to, polega na pozbawieniu jednego lub obojga rodziców określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka. Powodem ograniczenia praw rodzicielskich może być:
- rozpad małżeństwa i powierzenie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, z jednoczesnym ograniczeniem władzy drugiego z nich, jeżeli przemawia za tym dobro dziecka,
- działania lub zaniechania jednego lub obojga rodziców zagrażające dobru dziecka.
W drugiej sytuacji – w ramach ograniczenia praw rodzicielskich – sąd może m.in. zobowiązać rodziców do pracy z tzw. asystentem rodziny, określić jakie czynności nie będą mogły być wykonywane bez zezwolenia sądu, poddać rodziców nadzorowi kuratora, a nawet zarządzić umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej.
Pod względem proceduralnym, ograniczenie praw rodzicielskich może nastąpić:
1) w postępowaniu nieprocesowym wszczętym, w tym przedmiocie, na wniosek jednego z rodziców,
2) w postępowaniu nieprocesowym wszczętym, w tym przedmiocie, przez sąd, z urzędu,
3) w wyroku ustalającym ojcostwo,
4) w wyroku orzekającym rozwód, separację bądź unieważnienie małżeństwa.
Pomimo, że żaden przepis prawny nie określa podmiotu uprawnionego do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego o ograniczenie władzy rodzicielskiej – zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego1 – legitymację rodziców do zainicjowania postępowania w tym przedmiocie, należy wywieść z natury władzy rodzicielskiej, której wykonywanie, tak, jak wymaga tego dobro dziecka, jest nie tylko prawem, ale i obowiązkiem rodziców. Jeżeli dobro to, jest zatem w jakiś sposób zagrożone w związku z działaniami lub zaniechaniami jednego z rodziców – w gestii drugiego rodzica, jest podjęcie odpowiednich działań, mających na celu ochronę malucha.
Jak odebrać prawa rodzicielskie, w sytuacji gdy drugi rodzic nie reaguje albo zachodzą przesłanki ograniczenia praw rodzicielskich obojgu rodzicom? Dla dobra dziecka – warto, aby w takim przypadku, z wnioskiem wystąpiła do sądu inna osoba, którą łączy z dzieckiem bliski stopień pokrewieństwa i która jest świadkiem niepożądanych sytuacji czy zachowań rodziców. Pomimo, że – co do zasady – uprawnienie do wszczęcia postępowania w przedmiocie ograniczenia władzy rodzicielskiej, nie powinno być rozszerzane na inne osoby niż rodzice dziecka, to – sąd, otrzymując taki wniosek, będzie zobowiązany do rozpoznania sprawy i podjęcia decyzji w przedmiocie praw rodzicielskich.2
Jeżeli w toku postępowania, sąd ustali, że rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka – ograniczenie praw rodzicielskich nie będzie wystarczające i najprawdopodobniej dojdzie do pozbawienia jednego lub obojga rodziców władzy rodzicielskiej.
Na czym polega ograniczenie praw rodzicielskich ojcu?
Do ograniczenia praw rodzicielskich ojcu może dojść już na bardzo wczesnym etapie życia dziecka tj. w wyroku o ustalenie ojcostwa. Warto jednak mieć świadomość, że ograniczenie władzy rodzicielskiej ojcu dziecka, a nawet jej pozbawienie – jeżeli oczywiście nie zagraża to dobru dziecka – nie wyłącza prawa ojca do osobistej styczności z dzieckiem i utrzymywania z nim kontaktów.3
Nie jest to jednak jedyny przypadek, kiedy można odebrać prawa rodzicielskie ojcu. Może do tego dojść również w toku postępowania wszczętego na wniosek matki dziecka, przez sąd z urzędu lub w wyroku orzekającym rozwód, separację bądź unieważnienie małżeństwa.
Na czym polega ograniczenia praw rodzicielskich matce?
Poza postępowaniem o ustalenie ojcostwa, w którym może dojść do odebrania praw rodzicielskich ojcu dziecka – prawo nie różnicuje rodziców w kwestii możliwości ograniczenia im praw rodzicielskich. Przypadki, kiedy można odebrać prawa rodzicielskie matce dziecka, są zatem analogiczne jak dla ojca.
Ze statystyk GUS, które wskazują, że w wyrokach rozwodowych, władza rodzicielska najczęściej powierzana jest matkom (w 2014 r. – było to 60,7% decyzji, w stosunku do 4,5%, kiedy władzę rodzicielską powierzono wyłącznie ojcu dziecka4) – można jednak wyciągnąć wniosek, że w praktyce, z ograniczeniem praw rodzicielskich matkom, będziemy jednak mieli do czynienia częściej w przypadku ich zaniedbań względem dziecka, aniżeli tylko z powodu rozpadu małżeństwa i powierzenia władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców.
Jak odzyskać prawa rodzicielskie?
Odzyskanie ograniczonej lub utraconej władzy rodzicielskiej jest możliwe. W tym celu, należy wystąpić do sądu z wnioskiem o rozszerzenie zakresu władzy rodzicielskiej lub odpowiednio – jej przywrócenie.
Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd może zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania zawarte w nawet prawomocnym wyroku orzekającym rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa albo ustalającym pochodzenie dziecka, jak również prawomocne postanowienie, wydane w tym przedmiocie, w postępowaniu nieprocesowym.
Może zainteresować Cię również: Rozwód z orzeczeniem o winie – kiedy się go przeprowadza i czym skutkuje rozwiązanie małżeństwa w taki sposób?
1 postanowienie SN z 13.12.2013 r., sygn. akt III CZP 89/13
2 uchwała SN z 22.11.1977 r., sygn. akt III CZP 91/77
3 uchwała SN z 26.09.1983 r., sygn. akt III CZP 46/83
4 Kancelaria Senatu Biuro Analiz Dokumentacji, Przyznawanie władzy rodzicielskiej w 2014 r. na podstawie statystyk GUS, Warszawa 15.02.2016 r.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1359)
Ustawa z dnia 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 1805)