Odwodnienie u dziecka po gorączce, biegunce i wymiotach
Odwodnienie organizmu to skutek utraty zbyt dużej ilości wody i elektrolitów (zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej).
Elektrolity, z chemicznego punktu widzenia, to wodne roztwory jonów. Najważniejszymi elektrolitami dla naszego organizmu są dodatnie jony: sodu, potasu, wapnia, magnezu oraz ujemne jony chlorkowe, fosforanowe i wodorowęglanowe. Ich odpowiednie stężenie w osoczu krwi, a dokładniej równowaga pomiędzy stężeniem jonów dodatnich i ujemnych, zapewnia prawidłową gospodarkę wodno-elektrolitową. Nawet niewielkie niedobory elektrolitów mogą doprowadzić do zachwiania tej równowagi, zaburzenia funkcjonowania naszego organizmu, a w cięższych przypadkach do zagrożenia życia. – Marta Budzyńska, farmaceutka
Najczęściej do odwodnienia dochodzi w wyniku infekcji układu pokarmowego, przebiegającej z wymiotami, biegunką i gorączką, ale zdarza się też, że przyczyną jest oparzenie, krwotok albo też przegrzanie dziecka, które latem dostaje za mało płynów, a jednocześnie narażone jest na wysokie temperatury otoczenia.
Niemowlęta i małe dzieci odwadniają się znacznie szybciej niż dorośli. Ich organizm jest w większym stopniu uwodniony niż organizm rodziców (80% niemowlę, 50-60% dorosły) i łatwiej traci wodę. Przyczyniają się do tego także nie w pełni uregulowane procesy termoregulacyjne oraz fakt, że dziecko jest zdane na swoich opiekunów – samo nie ugasi pragnienia. Niemowlęta, a nawet 2-3 latki nie zawsze są w stanie skutecznie zakomunikować swoje potrzeby, pokazać, że są głodne, spragnione, spocone, zmęczone. Dlatego rodzice muszą wykazywać się pewnego rodzaju przezornością, wyprzedzać fakty i reagować odpowiednio do sytuacji.
Przeczytaj także: Biegunka u dzieci i niemowląt. Co robić? Kiedy udać się do lekarza?
Odwodnienie u dziecka – jak szybko postępuje?
Im młodsze dziecko, tym szybciej może się odwodnić. Przy gorączce, biegunce, wymiotach zaburzenie gospodarki wodno-elektrolitowej następuje nawet w ciągu kilku godzin. Zwłaszcza, jeśli objawy żołądkowo-jelitowe są nasilone, a chory maluch nie chce jeść ani pić. W takich sytuacjach najlepiej od razu udać się z dzieckiem do lekarza, który rozpozna stopień odwodnienia organizmu i wdroży odpowiedni sposób nawadniania (doustny lub dożylny).
Jak wyjaśnia farmaceutka: Doustna terapia nawadniająca to podstawowa metoda leczenia łagodnego i umiarkowanego odwodnienia u dzieci i dorosłych. Polega na doustnym podawaniu roztworu elektrolitów i glukozy w celu uzupełnienia niedoborów powstałych na skutek choroby. Ze względu na brak działań niepożądanych i interakcji z innymi lekami, stosowanie doustnej terapii nawadniającej jest bezpieczne. W przypadku ciężkiego odwodnienia, doustna terapia nawadniająca może okazać się niewystarczająca. Wówczas konieczna będzie konsultacja lekarska i zastosowanie dożylnej terapii nawadniającej w warunkach ambulatoryjnych.
Jak wygląda odwodnienie u dziecka?
Wiedząc, jakie mogą być objawy odwodnienia u dziecka, łatwiej je rozpoznać i odpowiednio zareagować. O zaburzeniu gospodarki wodno-elektrolitowej świadczą symptomy psychiczne i fizjologiczne. Zauważalna jest zmiana zachowania dziecka, które staje się coraz bardziej senne, apatyczne albo niespokojne, rozdrażnione. W skrajnych przypadkach dochodzi do omamów, omdleń. Odwodnione dziecko może płakać bez łez, odczuwać suchość w ustach i wzmożone pragnienie. Często ma zapadnięte oczy, a przez to wyraźnie wyostrzone rysy twarzy.
Charakterystyczne dla odwodnienia organizmu jest rzadsze oddawanie moczu, który jest zagęszczony, a przez to ciemnożółty. Z innych objawów należy wymienić przyspieszone tętno, głębokie i szybkie oddychanie (jak u gonionego psa, tzw. oddech Kussmaula), a także, co niełatwo sprawdzić, spadek masy ciała w porównaniu do stanu sprzed zachorowania/odwodnienia.
Objawy odwodnienia u niemowlaka
Odwodnienie u niemowlaka można sprawdzić na kilka sposobów. Pierwszym jest test sprężystości skóry – rodzic ściska skórę dziecka na brzuchu i sprawdza, jak szybko się rozprostowuje. Jeśli długo pozostaje zmarszczona i jest widocznie mało elastyczna, najprawdopodobniej dziecko jest odwodnione.
Kolejnym objawem odwodnienia u niemowląt jest zapadnięte ciemię (plastyczna błona łącząca kości czaszki, która z czasem zarasta). Jak wygląda zapadnięte ciemiączko? Jest wyraźnie wklęśnięte, co nie tylko można zauważyć, ale i wyczuć, dotykając kości na czubku głowy niemowlęcia. Zapadnięte ciemiączko ewidentnie świadczy o odwodnieniu, jak również niedożywieniu maluszka.
Jeszcze jednym sposobem na rozpoznanie odwodnienia u niemowlaka jest sprawdzanie pampersa. Jeśli pieluszka od dłuższego czasu jest sucha i wszystko wskazuje na to, że maluszek nie oddaje moczu, najprawdopodobniej jest odwodniony.
Warto dodać, że na odwodnienie niemowlaka mogą wskazywać też nietypowe zachowania dziecka – nadmierna senność, apatia, brak aktywności. Odwodniony maluszek może „wisieć na piersi”, ale nie ssać aktywnie (świadczy o tym np. brak odgłosu przełykania). Może też być bardzo osłabiony, wiotki, mieć osłabione napięcie mięśniowe i dosłownie „lecieć przez ręce”. Takie objawy wskazują na umiarkowane lub ciężkie odwodnienie organizmu i wymagają pilnej interwencji medycznej!
Stopnie odwodnienia u dziecka
Wyróżnia się trzy stopnie odwodnienia organizmu: lekkie, umiarkowane i ciężkie. Ocenia się je na podstawie spadku masy ciała oraz wystąpienia innych objawów.
Lekkie odwodnienie organizmu:
- spadek masy ciała o >3%,
- prawidłowa sprężystość skóry,
- stan psychiczny w normie,
- tętno prawidłowe lub lekko przyspieszone,
- nieznacznie obniżone oddawanie moczu (niezauważalne u dzieci pieluchowych).
Umiarkowane odwodnienie organizmu:
- spadek masy ciała o 5-9%,
- zaburzona sprężystość skóry – fałd skóry powoli się rozprostowuje,
- suche śluzówki jamy ustnej, skąpe łzawienie, zapadnięte ciemiączko,
- dziecko jest apatyczne lub niespokojne,
- występuje oddech Kussmaula,
- tętno wyraźnie przyspieszone,
- zauważalny skąpomocz.
Ciężkie odwodnienie organizmu:
- spadek masy ciała o >9%,
- znacznie zaburzona sprężystość skóry – fałd bardzo powoli lub wcale się nie rozprostowuje,
- śluzówki są suche, spieczone, płacz bez łez,
- wyraźnie zapadnięte ciemiączko, może być nawet niewyczuwalne,
- tętno szybkie, czasem prawie niewyczuwalne,
- dziecko jest apatyczne, ma ograniczoną świadomość,
- skąpomocz (pielucha sucha od kilku godzin).
Jak rozpoznać odwodnienie u dziecka?
Najdokładniejszą ocenę stopnia odwodnienia u dziecka umożliwia różnica masy ciała w chwili choroby i przed jej wystąpieniem. Niestety rzadko się zdarza, żeby rodzice znali dokładną wagę dziecka tuż przed zachorowaniem. Dlatego rozpoznanie opiera się przede wszystkim na wywiadzie i badaniu przedmiotowym małego pacjenta.
Do tego przeprowadza się także test na odwodnienie u dziecka. To tzw. test paznokcia (nawrót kapilarny) – paznokieć palca ręki umieszczonej na wysokości serca uciskamy z umiarkowaną siłą przez 5 sekund aż stanie się biały. Następnie obserwujemy, jak szybko odzyskuje kolor. Jeśli zajmuje to ponad 2-3 sekundy, komórki organizmu są odwodnione.
Odwodnienie u dziecka – co robić?
Jeśli niemowlę wymiotuje, ma biegunkę, podwyższoną temperaturę ciała, należy pilnie zgłosić się z nim do pediatry. To samo dotyczy wystąpienia objawów odwodnienia u rocznego dziecka czy nieco starszego. Zaburzenie gospodarki wodno-elektrolitowej u takich maluchów postępuje bardzo szybko, dlatego rodzice powinni trzymać rękę na pulsie.
Przy lekkim odwodnieniu organizmu, można samodzielnie zadbać o uzupełnienie wody i elektrolitów u dziecka. W tym celu stosuje się odpowiednie preparaty nawadniające dla dzieci (w postaci gotowego płynu lub proszku do rozrobienia).
Doustne płyny nawadniające dostępne w aptekach to gotowe mieszanki elektrolitów i glukozy. Występują w postaci proszku do rozpuszczania lub tabletek musujących. Zawartość 1 saszetki lub 1 tabletkę musującą należy rozpuścić w 200 ml przegotowanej, wystudzonej wody. Można również zaopatrzyć się w gotowe do spożycia roztwory. Roztwory nawadniające mają słodko-słony smak. Aby ich spożywanie było przyjemniejsze, zwłaszcza przez dzieci, producenci sięgają po aromaty smakowe – pomarańczowe, truskawkowe, malinowe, limonkowe, grejpfrutowe. Gotowego roztworu nie należy dosładzać. Doustne preparaty nawadniające najlepiej jest schłodzić i podawać małymi porcjami w odstępie kilku minut. Pozwoli to uniknąć odruchu wymiotnego. – Marta Budzyńska, farmaceutka
Przy umiarkowanych i ciężkim odwodnieniu, najlepiej od razu udać się do szpitala. W takich sytuacjach często niezbędne jest nawadnianie dożylne.
Odwodnienie u dziecka – kiedy do szpitala?
Im młodsze dziecko i im bardziej nasilone objawy, tym większe prawdopodobieństwo hospitalizacji z powodu odwodnienia. Zgodnie z wytycznymi Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN) wskazaniem do pobytu w szpitalu jest:
- ciężkie odwodnienie organizmu (masa ciała mniejsza o >9%),
- brak możliwości nawadniania doustnego,
- nieskuteczność nawadniania doustnego,
- intensywne wymioty podczas nawadniania doustnego,
- ryzyko lub wystąpienie niedrożności oddechowej,
- kliniczne objawy wstrząsu.
Jeśli więc dziecko ma ostrą biegunkę, uporczywe wymioty, gorączkę oraz objawy odwodnienia, nie chce jeść ani pić lub po wypiciu zwraca, a do tego jest nadmiernie senne czy pobudzone, należy od razu zgłosić się do lekarza.
Odwodnienie u dziecka – jak długo w szpitalu?
Pobyt w szpitalu z powodu odwodnienia może trwać kilka dni lub ponad tydzień. Wszystko zależy od przyczyny choroby i stanu chorego. Mały pacjent otrzymuje nawadnianie dożylne (kroplówkę), monitoruje się jego ciśnienie tętnicze i czynność serca. W razie potrzeby podaje się leki hamujące biegunkę czy wymioty. Jednocześnie przeprowadza się badania z krwi i moczu, np. w kierunku zakażenia (rotawirusy, norawirusy) czy bakteryjnego (Salmonella, Escherichia coli).
Jak zapobiec odwodnieniu u dziecka?
Przy infekcjach z biegunką i wymiotami, trudno zapobiec odwodnieniu u dziecka, zwłaszcza małego. Dlatego, jeśli pojawiają się objawy jelitówki, najlepiej pozostawać w kontakcie z pediatrą. Dobrze też bacznie obserwować dziecko, aby w razie potrzeby jak najszybciej udać się do szpitala. Czy zawsze jest to konieczne? To zależy od różnych czynników. W wielu przypadkach udaje się pokonać chorobę w domu.
Jeśli tylko dziecko jest w stanie pić i nie wymiotuje po każdym łyku, warto konsekwentnie je nawadniać – niemowlaki często przystawiać do piersi, starszakom często proponować coś do picia, wodę, soki, zupy. Należy też podawać chorym elektrolity i probiotyki.
Jeśli jednak istnieją wskazania do pobytu w szpitalu, lepiej z tego skorzystać, bo skutki odwodnienia u dziecka mogą być bardzo poważne.
Czym grozi odwodnienie dziecka?
Woda jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Dlatego nawet niewielki jej niedobór może wywoływać bóle głowy, zmęczenie, zaparcia i ogólnie złe samopoczucie. Jednak skutki odwodnienia mogą być znacznie poważniejsze i powodować infekcje układu moczowego, niewydolność nerek, zaburzenia świadomości, utraty przytomności, a nawet wstrząs hipowolemiczny, czyli gwałtowny spadek ciśnienia tętniczego, wywołany utratą dużej ilości płynów ustrojowych lub krwi, prowadzący nawet do śmierci.
Może zainteresować Cię również: Jelitówka – co podawać dziecku do jedzenia podczas grypy żołądkowej?
Wspiera prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego.
Na wzmocnienie odporności. Uzupełnia codzienną dietę w starannie dobrane, naturalne składniki, takie...
Wspiera pamięć i koncentrację, usprawnia procesy uczenia się.
Naturalne składniki wspomagające pracę układu odpornościowego.
Naturalne składniki wspomagające pracę układu odpornościowego.
Pierwszy preparat z fukoidanem, który wspomaga pracę zatok.
Kompleksowe wsparcie prawidłowego rozwoju.
Spray usuwający złogi woskowiny usznej.
W okresie przejściowego osłabienia, do regeneracji po infekcjach.
Woda morska z ektoiną. Ochrona przed wnikaniem wirusów.
F. Kokot, E. Franek, R. Drabczyk. Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, Interna Szczeklika. Mały podręcznik 2019/2020, Kraków 2019
P. Albrecht, Nawadnianie – nieustający problem każdego dyżurującego lekarza, Forum Pediatrii Praktycznej, luty/marzec 2023, nr 49