Niepłodność jako choroba cywilizacyjna
Niepłodność diagnozuje się, gdy para bezskutecznie stara się o dziecko przez rok, w tym czasie współżyjąc regularnie 3-4 razy w tygodniu bez stosowania żadnej antykoncepcji.
Wg WHO niepłodność to choroba cywilizacyjna, gdyż nawet 10% par w krajach wysoko rozwiniętych ma trudności z poczęciem dziecka. Uznaje się, że problem dotyka nawet 60-80 milionów ludzi na całym świecie. W Polsce z niepłodnością boryka się około 10-15% par, jednak są to jedynie dane szacunkowe.
Niepłodność męska: pierwotna i wtórna
Niepłodność można podzielić na pierwotną i wtórną.
- Niepłodność pierwotna u mężczyzn występuje wtedy, kiedy partner nie jest w stanie doprowadzić do poczęcia przez rok, a jego partnerka nie ma problemów z płodnością.
- Niepłodność wtórna jest diagnozowana w sytuacji, kiedy mężczyzna wcześniej doprowadził do ciąży, a problem z poczęciem wystąpił po roku ponownych starań.
Pierwszym badaniem, jakie należy wykonać przy podejrzeniu męskiej niepłodności, jest badanie jakości nasienia.
Przyczyny męskiej niepłodności
Wyróżnia się trzy rodzaje przyczyn męskiej niepłodności: przedjądrowe, jądrowe i pozajądrowe. Co to oznacza?
Przedjądrowe przyczyny męskiej niepłodności
Niepłodność męska wynikająca z przyczyn przedjądrowych to głównie zaburzenia hormonalne zaburzające funkcjonowanie jąder. Pracę jąder reguluje układ podwzgórzowo-przysadkowy oraz hormony płciowe, czyli m.in. testosteron. Gonadoliberyna, wytwarzana przez podwzgórze oraz hormon luteinizujący (LH) i folikulotropowy (FSH), produkowany przez przysadkę mózgową, wraz z hormonami płciowymi wydzielanymi przez jądra, działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Nieprawidłowości w wydzielaniu tych hormonów zwykle powodują zaburzenia płodności.
Jeśli u mężczyzny występuje zbyt niski poziom androgenów, czyli hormonów płciowych, często diagnozuje się hipogonadyzm. Hipogonadyzm może być związany np. z guzami wydzielającymi hormony (prolaktynę, hormon wzrostu czy adrenokortykotropinę) lub innymi schorzeniami, w wyniku których zbyt mało jest gonadotropin w organizmie (hipogonadyzm hipogonadotropowy), wpływających na wydzielanie przez jądra androgenów.
Z nieprawidłowym wydzielaniem hormonów wiąże m.in.:
- otyłość,
- niedożywienie,
- chroniczny stres,
- stosowanie sterydów anabolicznych i androgenów.
Długotrwały wysiłek fizyczny zaburza wydzielanie gonadoliberyny, co przekłada się na nieprawidłowe wydzielanie LH i FSH. Zmęczenie organizmu powoduje nieprawidłowy poziom testosteronu w organizmie, niezbędnego do syntezy plemników.
Jądrowe przyczyny męskiej niepłodności
Zaburzenia w funkcjonowaniu pracy jąder mogą wynikać z czynników wrodzonych, nabytych lub idiopatycznych.
Czynniki wrodzone, zaburzające pracę jąder, to:
- choroby genetyczne,
- wnętrostwo,
- wrodzony brak jądra.
Czynniki nabyte, wpływające na powstawanie niepłodności męskiej to:
- urazy jąder,
- zmiany pozapalne (po przechorowaniu m.in. świnki czy jako następstwa chorób wenerycznych),
- guzy jądra,
- stosowanie leków, głównie cytotoksycznych oraz anabolicznych,
- podwyższona temperatura i napromieniowanie,
- skręt jądra,
- żylaki powrózka nasiennego,
- choroby wpływające na pracę jąder, np. choroby nerek czy wątroby.
Jądrowe przyczyny niepłodności wiążą się z hipogonadyzmem u mężczyzn. Jeśli przyczyna hipogonadyzmu jest spowodowana defektem jąder, w organizmie jest zbyt niski poziom testosteronu, co przekłada się na zaburzenia spermatogenezy. Może powstawać z powodu chorób ogólnoustrojowych lub poprzez uszkodzenie jąder.
Zmiany pozapalne mogą pojawić się, gdy mężczyzna przeszedł w przeszłości np. rzeżączkowe zapalenie jąder, kiłę, świnkę z zapaleniem jąder czy zakażenie chlamydią.
Jeśli nie można zdiagnozować przyczyny zaburzeń pracy jąder, warto wziąć pod uwagę choroby genetyczne, których objawem są nieprawidłowości w rozwoju gruczołu.
Większość jądrowych przyczyn niepłodności wiąże się z zaburzeniami spermatogenezy, czyli procesu powstawania zdolnych do zapłodnienia plemników. Zbyt mała ilość plemników w nasieniu, plemniki uszkodzone czy mało żywotne, mogą wynikać z nieprawidłowości w rozwoju jąder lub być wadą dziedziczną. Wadliwe plemniki i słaba jakość nasienia to duża przeszkoda w naturalnym zapłodnieniu.
Choroby przewlekłe również wpływają na powstanie niepłodności. Jeśli mężczyzna choruje na cukrzycę – jego nasienie może mieć obniżone parametry, dodatkowo mogą występować problemy ze wzwodem. Podobnie wpływają choroby układu krążenia, choroby nerek, tarczycy czy wątroby, ale również anemia, niedożywienie czy stwardnienie rozsiane.
Pozajądrowe przyczyny męskiej niepłodności
Za pozajądrowe przyczyny obniżenia płodności mężczyzn uznaje się zaburzenia w wyprowadzaniu nasienia z jąder. Uszkodzenia dróg wyprowadzających mogą pojawić się w przebiegu chorób genetycznych (jak mukowiscydoza) lub być nabyte, np. po zapaleniu najądrzy, wazektomii czy plastyce przepukliny pachwinowej.
Zaburzenia mogą mieć związek z przebytym zapaleniem gruczołu krokowego, pęcherzyków nasiennych czy najądrza. W wydzielinie gruczołu krokowego (prostacie) lub wydzielinie pęcherzyków nasiennych mogą pojawić się przeciwciała plemnikowe, które zwalczają elementy plemników. To znacząco obniża szanse na ciążę, gdyż uszkodzone plemniki np. słabiej penetrują śluz lub tracą zdolność zapłodnienia komórki jajowej.
Czasem okazuje się, że niepłodność wynika z zaburzeń erekcji czy efektów ubocznych zażywanych leków.
Czynniki wpływające na męską płodność
Niepłodność to choroba wymagająca leczenia. Jednak czasem wystarczy niewiele, aby doprowadzić do poczęcia i zdrowej ciąży.
Na męską płodność negatywnie wpływa:
- niezdrowa dieta,
- nieregularny tryb życia,
- chroniczny brak snu,
- przewlekły stres,
- brak aktywności fizycznej lub nadmierny wysiłek,
- zanieczyszczenie środowiska, np. w pracy,
- ekspozycja na promieniowanie,
- narażenie na metale ciężkie,
- leki, narkotyki, sterydy, używki,
- ryzykowne zachowania seksualne i choroby weneryczne,
- wysoka temperatura,
- problemy ze zdrowiem psychicznym.
Większość ww. czynników można samodzielnie próbować zlikwidować lub zminimalizować ich wpływ na życie, a tym samym poprawić funkcjonowanie organizmu i jakość nasienia.
Najważniejsze w leczeniu męskiej niepłodności jest ustalenie przyczyny i opracowanie planu działania. Aktualnie metody wspomaganego rozrodu są w stanie pomóc większości niepłodnych par.
Niepłodność męska uwarunkowana genetycznie
Geny są ważnym czynnikiem, warunkującym męską płodność. Jeśli przyczyna niepowodzeń związanych z poczęciem nie jest prosta do odkrycia, warto wziąć pod uwagę badanie kariotypu.
Do wykonania badań genetycznych powinien skłonić pozytywny wywiad rodzinny (występująca w rodzinie niepłodność i/lub obecność chorób genetycznych), wynik badania fizykalnego oraz brak plemników w oddanym do badań nasieniu.
U niepłodnych mężczyzn najczęstszym czynnikiem genetycznym jest zespół Klinefeltera. Ta choroba charakteryzuje się hipogonadyzmem hipergonadotropowym, czyli w organizmie występuje zbyt niskie stężenie testosteronu, przy wysokim stężeniu hormonu luteinizującego i folikulotropowego. Ma to związek z nieprawidłową pracą jąder, co manifestuje się m.in. zaburzeniami erekcji oraz niskim libido. Często zdarza się, że ten zespół genetyczny jest wykrywany dopiero w momencie pojawienia się problemu niepłodności.
Kolejną chorobą genetyczną, która staje na przeszkodzie posiadaniu dziecka jest zespół Kallmana. Tutaj również występują zaburzenia hormonalne, hipogonadyzm hipogonadotropowy, czyli nieprawidłowo wydzielana jest gonodoliberyna. To skutkuje nieodpowiednim poziomem hormonów płciowych, wydzielanych przez jądra. Ważnym objawem tego zespołu, oprócz małego prącia i małych jąder, jest brak węchu.
Jedną z bardziej znanych chorób genetycznych, powodujących niepłodność jest mukowiscydoza, w której nawet 97% mężczyzn nie ma nasieniowodów, co stanowi oczywistą przeszkodę w zapłodnieniu.
Leczenie niepłodności męskiej
Leczenie niepłodności męskiej w warunkach ambulatoryjnych zwykle jest nieskuteczne lub długotrwałe, w zależności od przyczyny trudności z poczęciem.
Jeśli mężczyzna ma nieprawidłowe poziomy hormonów odpowiadających za płodność, powinien znaleźć się pod opieką endokrynologa. To jednak nie znaczy, że leczenie przyniesie oczekiwany rezultat.
Ważnym czynnikiem, w dużej mierze odpowiadającym za powodzenie przywracania płodności, są działania poprawiające jakość nasienia. To np. zbilansowana dieta, aktywność fizyczna, odstawienie używek. Wprowadzenie zachowań prozdrowotnych jest istotne, gdy niepłodny mężczyzna chce zostać ojcem i należy do elementów leczenia niepłodności.
Czasem okazuje się, że nie można czekać na poprawę parametrów nasienia, gdyż uciekający czas działa na niekorzyść pary, szczególnie gdy stan zdrowia partnerki również nagli w próbach poczęcia. Wtedy lekarze mogą wkroczyć z technikami wspomaganego rozrodu, które obejmują m.in. inseminację czy metodę in vitro.
To lek bez recepty wskazany w odzwyczajaniu się od palenia tytoniu i zmniejszeniu głodu nikotynowego u osób, które chcą przestać palić. Celem stosowania leku DENICIT jest trwałe zaprzestanie używania produktów zawierających nikotynę. Zawiera cytyzynę, która zwiększa ok. 3-krotnie szansę na rzucenie palenia¹.
¹Hajek P et al.: Efficay of cytisine in helping smokers quit;systematic review and meta-analysis. Thorax, 2013
Bączkowski T., Kurzawa R.: Leczenie niepłodności w warunkach ambulatoryjnych. Family Medicine &Primary Care Review, 2013, 15 (3), 435-437.
Jankowska K. i in.: Rekomendacje dotyczące diagnostyki genetycznej w niepłodności męskiej. Endokrynologia Polska, 71(6), 2020, 567-572.
Sakwa P.: Przyczyny niepłodności męskiej. Laboratorium Medyczne, 2019, 3, 51-54.
Koperwas M., Głowacka M.: Problem niepłodności wśród kobiet i mężczyzn – epidemiologia, czynniki ryzyka i świadomość społeczna. Aspekty Zdrowia i Choroby, 2017, 2(3), 31-49.
Oszukowska E. i in.: Niedrożność dróg wyprowadzających plemniki jako przyczyna niepłodności u mężczyzn. Postępy Andrologii, 2016, 3(2), 6-15.