Fobia szkolna – co to takiego?
W fobii szkolnej lęk jest wywoływany przez sytuację szkolną, a jego przeżywanie uwidacznia się w sferze fizjologicznej, behawioralnej, psychicznej i społecznej. Co więcej, fobię szkolną wyzwala obecność innych osób, a odczuwane obawy koncentrują się wokół oceniania przez innych i przeżywania silnego lęku w związku z sytuacjami społecznymi (kontaktami z nauczycielami i rówieśnikami, negatywnym ocenieniem przez innych, kompromitacją w sytuacji wyrwania do ekspozycji społecznej czy odpowiedzi). W rezultacie dziecko stara się unikać takich sytuacji, a to wpływa na całokształt funkcjonowania edukacyjnego i społecznego.
Niejednokrotnie silny lęk nie wynika nawet z konieczności kontaktu z otoczeniem, co z samego wyobrażenia sobie tej sytuacji. Dziecko doświadcza przy tym niskiej samooceny, strachu przed ośmieszeniem, krytyką i odrzuceniem. Utrzymuje się duża niechęć przed pójściem do szkoły, choć otoczenie nie uważa, by sytuacja ta w jakikolwiek sposób zagrażała dziecku. Co więcej, racjonalne argumenty wtedy do dziecka nie przemawiają. Uczeń dotknięty fobią szkolną doświadcza przed wyjściem do szkoły, a także w czasie pobytu w placówce wielu symptomów i przykrych dolegliwości:
- Bólu brzucha, głowy,
- Nudności, wymiotów,
- Rozstroju żołądka, biegunki, naglącej potrzeby oddawania moczu,
- Braku apetytu,
- Duszności, omdleń,
- Przyspieszenia bicia serca,
- Drżenia mięśni, dłoni,
- Wzmożonej potliwości ciała,
- Podwyższonej temperatury ciała,
- Ataków paniki, lęków o charakterze napadowym,
- Moczenia nocnego,
- Zaburzeń snu,
- Tików,
- Zachowań agresywnych bądź wycofywania się,
- Ucieczek w zachowania ryzykowne, szczególnie w przypadku nastolatków (palenie papierosów, sięganie po narkotyki, picie alkoholu, zamykanie się w świecie wirtualnym),
- Depresji i podejmowania prób samobójczych w sytuacji przedłużającego się stresu.
Uczeń doświadczający fobii szkolnej bardzo często unika również zgłaszania się na lekcji, raczej trzyma się na uboczu, poza grupą. Dziecko w przejawianiu powyższych objawów wydaje się być autentyczne.
Im bliższy jest moment wyjścia z domu, tym symptomy stają się bardziej nasilone. Dziecko sprawia wrażenie, jakby było ciężko chore. Jednak te objawy szybko ustępują, gdy pozwolimy mu zostać w domu i perspektywa pójścia do szkoły się oddali. Rodzice, którzy usiłują nakłonić dziecko do wyjścia, napotykają rozpaczliwy opór, powiązany z głośnym płaczem i gorącymi zapewnieniami: „już jutro na pewno pójdę do szkoły”. I dziecko mówi szczerą prawdę. Tylko że następnego dnia twierdzi to samo…
Antkowiak R., Bleja A.
Lęk pojawia się w sytuacjach związanych ze szkołą i dziecko wyraźnie chce ich uniknąć. Co więcej, już sama myśl o szkole wystarczy, by objawy nasiliły się. Dorośli nie odbierają sytuacji za aż tak stresogenną, więc „prośbą i groźbą” próbują nakłonić dziecko do pójścia do szkoły. Poranki niejednokrotnie przebiegają dramatycznie i wywołują wiele emocji.
Rodzice odczuwają niepewność, czy lepiej jest zdecydowanie oczekiwać od dziecka pójścia do szkoły czy też odpuszczać i pozwolić na pozostanie w domu. Samopoczucie dziecka, gdy zostaje, zwykle dość szybko poprawia się, co wzbudza w rodzicach mieszane i negatywne odczucia. Bliscy czują się oszukani, choć właśnie tym charakteryzują się symptomy w fobii szkolnej – mijają, gdy sytuacja zagrożenia odsuwa się. Co więcej, objawy fobii szkolnej bardzo często ustępują na przykład w weekendy lub podczas dłuższych przerw od szkoły.
Fobia szkolna – przyczyny
Fobia szkolna może wiązać się z dwoma rodzajami zaburzeń lękowych:
- Lękiem separacyjnym – dotyczy najczęściej młodszych dzieci, które doświadczają lęku przed rozstaniem z bliską osobą,
- Zaburzeniem pod postacią fobii – w sytuacji szkolnej lęk przed pójściem na określone lekcje, bądź lęk przed kompromitacją w sytuacji społecznej. Często poprzedza go jakieś trudne dla dziecka doświadczenie szkolne.
Lęk związany ze szkołą czasami jest również objawem lęku społecznego doświadczanego wcześniej, w dzieciństwie, przed 6. rokiem życia. Dziecko ma wtedy zwykle dobre relacje z osobami najbliższymi, ale unika kontaktów z innymi. Poczucie osamotnienia i izolacji pogłębia się, co znacznie wykracza poza normę rozwojową. Fobia przedszkolna objawia się silną niechęcią do pójścia do przedszkola, a towarzyszą jej objawy somatyczne. Jeśli w okresie przedszkolnym fobia nie zostanie zdiagnozowana, jest bardzo prawdopodobne, że ujawni się w warunkach szkolnych.
Samych przyczyn i czynników sprzyjających pojawieniu się fobii szkolnej może być wiele, ponieważ zaburzenia lękowe są zaburzeniami o charakterze wieloczynnikowym. Zwykle jest bardzo trudno wskazać na jedną przyczynę, najczęściej wskazuje się na:
- Cechy temperamentu – nieśmiałość, lękliwość, tendencję do reagowania objawami psychosomatycznymi, w szczególności na nowe sytuacje.
- Czynniki rodzinne – poprzez wzmacnianie symptomów u dziecka, na przykład „Jeśli się źle się czujesz, zostań w domu”. Nadopiekuńczość rodziców, lękowe przeżywanie przez matkę sytuacji rozdzielenia z dzieckiem, kult chorowania w rodzinie i koncentrowanie się na najdrobniejszych dolegliwościach somatycznych, brak konsekwencji w egzekwowaniu uczęszczania do szkoły – to tylko kilka możliwych dysfunkcji systemu rodzinnego, które mogą spowodować rozwój objawów (Lamparska-Warchalska A.).
- Doświadczenia szkolne – trudne, traumatyczne sytuacje w relacjach z rówieśnikami lub z nauczycielami, przemoc rówieśnicza, również cyberprzemoc.
- Trudności w kontaktach rówieśniczych.
- Presja wobec dziecka nakładana przez rodziców lub szkołę, zbyt wygórowane oczekiwania, którym dziecku jest trudno sprostać; karanie za złe oceny, straszenie szkołą.
- Postawa buntownicza wykraczająca poza przyjętą normę związaną z dojrzewaniem.
- Bardzo trudne sytuacje życiowe (rozwód rodziców, choroba, śmierć, wypadek, przemoc seksualna), w których trudne emocje, lęk i strach zostają przeniesione na sytuację szkolną.
Warto pamiętać, że fobia szkolna może pojawić się i rozwinąć mimo sprzyjających warunków szkolnych. Problemem nie jest nawet sama szkoła, co sytuacje w niej zachodzące. Lęk przed pójściem do szkoły dotyka częściej dzieci nieśmiałe, lękliwe, wrażliwe, ale również perfekcjonistów.
Upłynnia gęstą i zalegającą wydzielinę. Udrożnia nos i zatoki.
Hipertoniczny spray do nosa z ektoiną.
Spray wspomagający leczenie stanów zapalnych gardła, spowodowanych przez infekcje bakteryjne i wirus...
3% roztwór soli przeznaczony do nebulizacji, w celu poprawienia komfortu oddychania.
Pastylki na gardło z ektoiną przeznaczone do stosowania podczas objawów przeziębienia.
Pastylki do ssania na chrypkę, pieczenie błony śluzowej jamy ustnej.
W okresie przejściowego osłabienia, do regeneracji po infekcjach.
Pierwszy oryginalny syrop z porostu islandzkiego. Skutecznie łagodzi suchy kaszel.
Rodzaje fobii szkolnej
W fobii szkolnej można wyróżnić różne rodzaje, bezpośrednio związane z okresem, kiedy wystąpiły jej pierwsze objawy:
- Fobia przedszkolna – zapoczątkowana w okresie dziecięcym,
- Fobia młodzieńcza – dotykająca młodzież w wieku 11-15 lat,
- Fobia szkolna u nastolatków – w okresie licealnym.
Bez względu na czas pojawienia się lęku przed pójściem do szkoły, możemy mówić o jego dwóch postaciach: ostrej i chronicznej. Postać ostra wynika najczęściej z konkretnego wydarzenia (na przykład zawstydzenia w szkole), natomiast chroniczna narasta stopniowo i nierzadko jest efektem zaniedbań w udzieleniu pomocy w fazie ostrej.
Fobia szkolna – jak rozpoznać?
Jeśli dziecko uporczywie odmawia chodzenia do szkoły, wymaga rzetelnej diagnozy psychologicznej. Wynika to z tego, że lęk pod postacią fobii szkolnej może być symptomem innych zaburzeń psychicznych, na przykład depresji młodzieńczej, bądź zaburzeń depresyjno-lękowych. Lęk przed szkołą może towarzyszyć epizodom depresyjnym i na odwrót – z fobią szkolną mogą współwystępować objawy depresyjne. Rozpoznanie pierwotne bądź wtórne decyduje o podjętym sposobie pomocy i leczeniu.
Niechęć do szkoły pojawia między innymi w dysfunkcjach procesów poznawczych, specyficznych trudnościach w uczeniu się, w zaburzeniach integracji sensorycznej, autyzmie czy w zespole Aspergera. Rokowania są lepsze, im wcześniej zostanie przeprowadzona diagnoza i podjęte formy pomocowe. Leczenie psychofarmakologiczne przynosi szybsze efekty, gdy objawy zaburzeń nie przybiorą formy przewlekłej i utrwalonej.
Jak pomóc dziecku z fobią szkolną?
Dziecko w tak trudnym czasie potrzebuje autentycznego wsparcia i bliskości rodziny. Często to właśnie rodzice zauważają, że dzieje się coś niepokojącego. Dużą rolę pełni również szkoła i jej współpraca z rodzicami. Przede wszystkim fobia szkolna nie powinna zostać zbagatelizowana, gdyż brak podjętych działań może skutkować znacznymi trudnościami w nauce, rozwinięciem się depresji, a w przyszłości przekształcić się w fobię pracy, wpływając na całokształt funkcjonowania danej osoby.
Dobrze jest przyjrzeć się funkcjonowaniu rodziny, sposobom okazywania miłości i wsparcia. Dziecko potrzebuje dodawania mu siły, wiary we własne możliwości i odwagi. Jednak, mimo całej miłości i zaangażowania rodzic nie powinien dawać dziecku przyzwolenia na opuszczanie lekcji, czekając aż problem sam się rozwiąże. Z drugiej strony, nie można dziecka zmuszać i wysyłać do szkoły w stanie bardzo silnego lęku. Zawsze konieczne jest zgłoszenie się do specjalisty, dojście do przyczyny zaburzeń i kompleksowe wsparcie oraz udzielenie pomocy.
Fobia szkolna a nauczanie indywidualne – czy to dobre rozwiązanie?
U dziecka z fobią szkolną zasadne wydawałoby się odcięcie od tak stresogennego źródła, jakim jest w tym przypadku szkoła i stworzenie warunków do spokojnego opanowywania wiedzy w warunkach domowych.
Trzeba mieć świadomość, że nauczanie indywidualne tylko pozornie rozwiązuje problem fobii. Wszelkie działania pomocowe powinny zmierzać do jak najdłuższego utrzymania dziecka w trybie chodzenia do szkoły, a w przypadku nauczania indywidualnego minimalizować ten czas.
Jeśli dziecko, przebywając na nauczaniu indywidualnym, nie zostanie objęte specjalistycznym wsparciem i opieką specjalistów, tym większe prawdopodobieństwo, że objawy fobii szkolnej nasilą się przy próbach powrotu do szkoły. Objawy pojawiają się niezależnie od woli, a przedłużająca się izolacja społeczna nie wyposaża dziecka w umiejętność radzenia sobie w sytuacjach społecznych.
Leczenie fobii szkolnej u dzieci
Leczenie fobii szkolnej musi być poprzedzone profesjonalną i kompleksową diagnozą, uwzględniającą uwarunkowania biologiczne, osobowościowe, poznawcze, a także rodzinne. Diagnoza powinna również uwzględnić rodzaj zaburzenia i wyjaśnienie mechanizmu powstawania objawów, co pozwoli na rzetelne rozwiązanie trudności. Diagnosta może wskazać między innymi na rodzaj możliwie najskuteczniejszej psychoterapii, a w zależności od stopnia nasilenia objawów zasugerować okresowe włączenie przez lekarza psychiatrę leczenia farmakologicznego. Ponadto, bardzo ważna jest współpraca szkoły, rodziców i psychoterapeuty.
Wśród wielu rodzajów psychoterapii, za skuteczną formę w przypadku fobii szkolnej uznaje się przede wszystkim psychoterapię poznawczo-behawioralną, a za pomocną również psychoterapię psychodynamiczną. Bez względu na rodzaj wybranej terapii wsparciem zwykle zostaje objęta też cała rodzina poprzez systemową terapię rodzinną. Wszystkie te działania powinny być podejmowane równolegle, nawet jeśli specjalista wskaże na potrzebę choć okresowego włączenia nauczania indywidualnego. Czas trwania terapii jest trudny do przewidzenia i określenia, ponieważ jest to kwestia indywidualna, zależna w znacznej mierze od nakładających się problemów dziecka, ale też całego systemu rodzinnego.
Bibliografia:
1. Antkowiak R., Bleja A., Strach na szkołę (o fobii szkolnej), w: Psychologia w szkole, nr 3 2004 r.
2. Lamparska-Warchalska A., Odmowa chodzenia do szkoły – problem wychowawczy czy zdrowotny?, w: Psychologia w szkole, nr 3 2006 r.
3. Schab L. M., Lęk i zamartwianie się u nastolatków. Poradnik z ćwiczeniami.
4. Bourne E. J., Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi.
5. Bloomquist M. L., Trening umiejętności dla dzieci z zachowaniami problemowymi. Podręcznik dla rodziców i terapeutów.