Czym jest przebodźcowanie?
Każdego dnia do naszego organizmu docierają przeróżne bodźce wzrokowe, słuchowe, czuciowe i węchowe. Następnie układ nerwowy, próbując sobie z nimi poradzić, zajmuje się ich intensywnym odbiorem i przetwarzaniem. O ile u osób dorosłych procesy te zachodzą najczęściej sprawnie, o tyle u dzieci, szczególnie tych mniejszych, dochodzi do zakłóceń.
Wynika to przede wszystkim z niedojrzałości dziecięcego systemu nerwowego. Same bodźce nie są złe, a dziecko do prawidłowego rozwoju wręcz ich potrzebuje. Problem pojawia się w momencie, gdy bodźców jest za dużo i są zbyt intensywne, aby układ nerwowy mógł sobie z nimi poradzić. W efekcie ich działania dochodzi do szkodliwego przebodźcowania, czyli przestymulowania układu nerwowego. Stan ten przejawia się najczęściej w zmianie, nierzadko gwałtownej, dotychczasowego zachowania. Reakcje dziecka mogą być wtedy trudne, zarówno dla niego, dla najbliższych i otoczenia. Trzeba jednak pamiętać, że zmiana zachowania jest pewnym sposobem poradzenia sobie z nadmiarem bodźców. Bodźce te mogą pochodzić z różnych źródeł i warto je poznać, by wiedzieć, w których obszarach można wprowadzić zmiany:
Nadmiar bodźców sensorycznych – wśród nich jasne światło, hałas, intensywne zapachy i inne. Cenne jest, że rodzice i nauczyciele coraz częściej dostrzegają problem i stosują różne pomocne rozwiązania, między innymi umożliwienie uczniom z nadwrażliwością słuchową korzystanie ze specjalnych słuchawek wyciszających, rezygnacja ze szkolnych dzwonków czy zajęcia dla dzieci z trudnościami z nadmiarem bodźców sensorycznych (sensoplastyka, gimnastyka sensoryczna). Takie narzędzia pozwalają radzić sobie z nadwrażliwością, która objawia się również w życiu dorosłym.
Zbyt dużo zajęć i atrakcji – w formie zajęć dodatkowych czy form spędzania czasu wolnego. Prowadzą do kumulującego się obciążenia, szczególnie gdy brakuje swobodnej zabawy i odpoczynku.
Nadmiar bodźców z mediów elektronicznych – w komputerach, tabletach, telewizji, w telefonach, zegarkach, czemu sprzyja nieograniczony dostęp dzieci również w domach.
Przeciążenie informacjami – szczególnie podczas otaczania się przeróżnymi sprzętami i mediami (w przypadku maluchów nadmiar zabawek edukacyjnych, u starszych gry, radio, Internet, telewizja).
Brak czasu na zabawę i relaks – zwłaszcza w napiętym szkolnym terminarzu. Brak chwil wytchnienia we własnym pokoju czy na placu zabaw często prowadzi do odczucia rozdrażniania oraz kumulowania stresu i napięcia. Każde dziecko potrzebuje przestrzeni, nawet na nicnierobienie.
Niedobór snu – niewystarczająco długi i przerywany sen sprawia, że dziecko jest zmęczone, ale też bardziej pobudzone i wrażliwe na oddziaływanie bodźców zewnętrznych.
Liczne życiowe zmiany – których poziom i siła oddziaływania zależy w znacznej mierze od historii i stanu psychofizycznego dziecka. U jednych dzieci obciążające będą duże życiowe zmiany (zmiana szkoły, rozwód rodziców, przeprowadzka), u innych, szczególnie u dzieci z zaburzeniami rozwoju, choćby przestawienie mebla w pokoju.
Wszystkie te czynniki mogą odmiennie oddziaływać w różnym wieku dziecka. Układ nerwowy wciąż się rozwija, a im maluch młodszy, tym trudniej jest poradzić sobie z nadmiarem bodźców. U dziecka można zauważyć wiele objawów wskazujących na przestymulowanie, a ich zrozumienie pomaga w podjęciu efektywnych zmian.
Przebodźcowane dziecko – objawy
System nerwowy u dzieci nie jest jeszcze wystarczająco dojrzały, by móc poradzić sobie z codziennym nadmiarem bodźców czy natłokiem informacji. Już u niemowlaka możemy zaobserwować symptomy przestymulowania w postaci płaczu, niepokoju, trudności w zasypianiu czy w karmieniu, w braku reakcji i zainteresowania zabawkami i otoczeniem czy w intensywnym ssaniu palca i zabawek. U dziecka starszego przebodźcowanie może objawić się:
- Nagłą zmianą zachowania – zwykle spokojne dziecko staje się bardzo ruchliwe, głośne, a dziecko dotąd aktywne i mocno pobudzone – wycofuje się.
- Nadmiernym pobudzeniem i trudnościami w uspokojeniu się, nawet w bardziej sprzyjającym, spokojnym otoczeniu. Dziecko sprawia wrażenie niezwykle energicznego. Niepokój oraz nadmierna impulsywność zwracają uwagę szczególnie w sytuacjach wymagających opanowania emocji, na przykład podczas lekcji czy zajęć przedszkolnych przy stoliku.
- Trudnościami w koncentracji i skupieniu – u dziecka można zauważyć większe rozproszenie i znaczny brak skupienia na jednym zadaniu.
- Problemami ze snem – przejawiające się trudnościami w zasypianiu, jak również częstym przebudzaniem się w nocy. Przebudzone dziecko nierzadko płacze i opowiada o koszmarach nocnych.
- Problemami z jedzeniem – zaburzenia apetytu, brak skupienia uwagi podczas jedzenia, wybiórczość żywieniowa.
- Wzrastającą frustracją, nadmierną drażliwością i objawami somatycznymi – tym bardziej, że przebodźcowane dziecko ma często zwiększoną wrażliwość na oddziaływanie czynników zewnętrznych (zapach, światło, hałas, nadmiar wrażeń zmysłowych). Nierzadko skutkuje to doświadczeniem na przykład bólów głowy czy nawet migrenami.
- Zmianami nastroju – przejawiające się wahaniami nastroju, przygnębieniem, bądź objawami lękowymi.
W zależności od wieku objawy przebodźcowania mogą być różne. U niemowląt często pojawiają się trudności w karmieniu, płacz, niepokój, wzmożone wymachiwanie rączkami i nogami, nerwowe zaciskanie dłoni w piąstki, a także brak reakcji na zabawki, otoczenie, wycofanie się i nie okazywanie zainteresowania. Niektóre maluszki reagują nadmiernym ssaniem palców, bądź przedmiotów.
Natomiast, u osób dorosłych oprócz wspomnianej drażliwości, trudności ze skupieniem czy z snem, zauważamy chroniczne zmęczenie, wyczerpanie, problemy z pamięcią, bóle głowy i mięśni oraz wzrastające ryzyko rozwoju depresji, zaburzeń adaptacyjnych oraz innych.
To, że objawy przebodźcowania dotykają rosnącą liczbę osób, w tym dorosłych, ma ścisły związek z nieograniczonym dostępem do bodźców zewnętrznych oraz informacji. Oddziałują one na rozwój emocjonalny, społeczny, problemy z koncentracją, odczuwanie lęku i codzienne funkcjonowanie. Zrozumienie zjawiska przebodźcowania pozwala na skuteczne poszukanie strategii radzenia sobie z nadmiarem bodźców. Problem nie dotyczy już nawet pojedynczych osób, a staje się ważnym aspektem prowadzonego stylu życia.
Jak radzić sobie z przebodźcowaniem u dziecka?
Gdy zauważymy objawy przestymulowania u dziecka, można podjąć wiele działań, przynajmniej na jakiś czas odkładając wizytę u terapeuty integracji sensorycznej. Niezmiernie ważna jest obserwacja dziecka i dostrzeżenie, w których sytuacjach bodźce pojawiają się w nadmiarze. Oczywiście, można udać się do dobrego pediatry, który wykluczy ewentualne niedobory, skutkujące zmianą zachowania. Warto jednak zacząć od podstaw, od planu dnia dziecka, czynników, które niekorzystnie oddziałują na dziecko czy na ogólne funkcjonowanie rodziny:
- Ograniczenie nadmiaru bodźców i aktywności – z zapewnieniem dziecku równowagi i czasu na odpoczynek. Znacznemu ograniczeniu powinno ulec korzystanie z wszelkich urządzeń elektronicznych, w tym hałaśliwych, pełnych dodatkowych funkcji zabawek.
- Rutyna i rytuały – stwarzają poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności. Ważne jest, aby każdego dnia znalazły się małe, zdrowe rytuały (bajka przed snem, wspólny wieczorny spacer z psem).
- Higiena snu – zapewnienie odpowiednich warunków w pokoju: temperatury, oświetlenia, wyciszenia przed snem i ograniczenie bodźców już na około 2 godziny przed zaśnięciem.
- Dieta – warto przeanalizować zawartość dziecięcego talerza i sprawdzić, czy znajduje się tam duża porcja warzyw i owoców, magnez, cynk, witamina C i zdrowe tłuszcze.
- Aktywność fizyczna, czas na świeżym powietrzu – sprzyjające nie tylko zdrowiu, ale też skutecznie pomagające w rozładowywaniu nadmiaru energii i napięcia.
Ważne jest, aby zaakceptować, że dziecko jest bardziej wrażliwe, a nawet mówić o tym i szanować. Jeśli dziecko nie ma ochoty na przytulanie czy całowanie przez bliskich, niech tego nie robi. Nieprzekraczanie granic dziecka może w znacznym stopniu zapobiec różnym sytuacjom i przygotować się na nie. Gdy dojdzie już do przebodźcowania, należy odizolować dziecko od nadmiaru bodźców. Pomocna jest wtedy zmiana otoczenia i danie sobie czasu na uspokojenie (zaproponowanie przytulenia, rozmowy lub spokojnej zabawy). Świetne rezultaty przynoszą również techniki relaksacyjne. Nie muszą być skomplikowane, wystarczy spokojne oddychanie, masaże czy zabawa piaskiem kinetycznym.
Przebodźcowane dziecko – techniki wyciszania
Gdy dziecko jest przestymulowane, dobrze jest w pierwszej kolejności wyłączyć telewizor, monitory czy schować interaktywne zabawki. Kończymy zabawę, w której dziecko wykazywało aktywność i zmieniamy otoczenie na ciche, najlepiej przyciemnione. Świetnym rozwiązaniem jest stworzenie kącika wyciszeń, czyli miejsca, w którym dziecko będzie mogło odpocząć od nadmiaru bodźców, zregenerować się. W takich momentach duże ukojenie przynosi otulenie się kocykiem, położenie na miękkich poduszkach czy przytulenie maskotki. Sprawdzają się sensoryczne klepsydry, gniotki, sensoryczne zabawki i układanki. U niektórych dzieci wyciszająco zadziała stymulacja czucia głębokiego (zabawy w przeciąganie, dociskanie, siłowanie, turlanie, dźwiganie, ugniatanie ciała).
Jeśli mimo wprowadzania zmian i podjętych działań dziecko wciąż przejawia symptomy przebodźcowania, warto skonsultować się ze specjalistą, na przykład z psychologiem dziecięcym.
W redukcji stresu pomoże również mówienie spokojnym głosem, włączenie delikatnej muzyki, bądź odgłosów natury, głębokie oddychanie i medytacja. W wyciszaniu dziecka ważne miejsce zajmują ćwiczenia oddechowe (zdmuchiwanie świeczek po odliczeniu na palcach do pięciu i kolejnym zdmuchiwaniu ich; oddychanie w leżeniu na plecach i z maskotką położoną na brzuchu; chuchanie w lusterko, dmuchanie wiatraczka), uwalniające napięcie (napinanie mięśni i rozluźnianie ich, zabawa w balon – nabieranie powietrza, powolne wydmuchiwanie) oraz wyciszające i poprawiające koncentrację (najlepiej z zamkniętymi oczami – odgadywanie przedmiotów i potraw przez smak, dotyk, węch, słuchanie bajki).
Wspomaga prawidłowy pasaż jelitowy, dzięki zawartości składnika pochodzenia roślinnego – manny z jes...
Wspomaga prawidłowy pasaż jelitowy, dzięki zawartości składnika pochodzenia roślinnego – manny z jes...
Wspiera prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego.
Na wzmocnienie odporności. Uzupełnia codzienną dietę w starannie dobrane, naturalne składniki, takie...
Wspiera pamięć i koncentrację, usprawnia procesy uczenia się.
Naturalne składniki wspomagające pracę układu odpornościowego.
Naturalne składniki wspomagające pracę układu odpornościowego.
Pierwszy preparat z fukoidanem, który wspomaga pracę zatok.
Spray usuwający złogi woskowiny usznej.
W okresie przejściowego osłabienia, do regeneracji po infekcjach.
Woda morska z ektoiną. Ochrona przed wnikaniem wirusów.
Bibliografia:
1. Delahooke M., Jak zrozumieć dziecko? Wpływ ciała i umysłu na dziecięce emocje i zachowania.
2. Maas V.F., Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej.
3. (red.) Harwas-Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka.
4. Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju.
5. Stańczyk M., Uwaga, wrażliwiec w: Psychologia Dziecka, 1/2020.