Czym jest insulinooporność?
Insulinooporność to zaburzenie homeostazy glukozy, polegające na zmniejszonej wrażliwości mięśni, tkanki tłuszczowej, wątroby oraz innych tkanek na insulinę pomimo jej prawidłowego lub zwiększonego stężenia w surowicy krwi. Reakcja na insulinę jest upośledzona, co powoduje, że trzustka musi produkować większą jej ilość w celu regulacji glikemii. Warto zaznaczyć, że insulinooporność nie jest chorobą, a zaburzeniem. Niezdrowy styl życia (niepoprawnie skomponowana dieta i niska aktywność fizyczna) oraz nadmierna masa ciała (nadwaga lub otyłość) przyczyniają się do powstania insulinooporności. Insulinooporność to z kolei pierwszy krok do stanu przedcukrzycowego i rozwinięcia cukrzycy typu II. Przyjmuje się, że od początku stanu insulinooporności do rozwinięcia pełnoobjawowej cukrzycy typu II zazwyczaj mija zaledwie około 10 lat.
Epidemiologia insulinooporności
Dotychczas nie określono dokładnej częstości występowania insulinooporności wśród dzieci i nastolatków. Jednak dane literaturowe mówią, że może się z nią borykać od 3,1% (dzieci zamieszkujące tereny Grecji) do 44% (dzieci z wysp Pacyfiku mieszkających w Nowej Zelandii). Z kolei dane polskie mówią o nawet 38,3% odsetku dzieci w wieku 10-16 lat, u których wykazano insulinooporność. Rozbieżności w wynikach mówiących o epidemiologii są znaczne i mogą wynikać z niejednakowych metod oceny, przyjętych różnych punktach odcięcia czy też z niespójnej charakterystyki populacji (wiek, masa ciała, pochodzenie, okres dojrzewania dzieci). Co ciekawe, dziewczęta są w większym stopniu narażone na insulinooporność niż chłopcy. Powód dysproporcji nie jest jeszcze dobrze poznany, ale może wynikać ze zróżnicowanego działania hormonów płciowych, różnic w przybieraniu na wadze, wcześniejszego dojrzewania dziewcząt i nawykach związanych ze stylem życia w okresie dojrzewania oraz po nim.
Dojrzewanie a insulinooporność
Okres dojrzewania jest czasem zwiększonego ryzyka występowania fizjologicznej insulinooporności, która wynika ze zmian hormonalnych. Najwięcej zaburzeń metabolicznych występuje u dzieci w wieku 10-16 lat. Dochodzi wtedy do zmniejszenia insulinowrażliwości tkanek obwodowych, co jest kompensowane zwiększoną sekrecją insuliny z trzustki. Częstość występowania zaburzeń gospodarki węglowodanowej jest niska wśród dzieci przed okresem dojrzewania (wyższa wrażliwość na insulinę), ale stopniowo wzrasta w okresie dojrzewania (rozwój insulinooporności), aby po nim wrażliwość na insulinę ponownie się zwiększyła (jednak nie do poziomu sprzed okresu dojrzewania). Należy jednak pamiętać, że insulinooporność może być też stanem patologicznym predysponującym do wystąpienia problemów zdrowotnych i schorzeń tj. nieprawidłowa tolerancja glukozy, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, czy PCOS u dziewczynek, dlatego nie można lekceważyć niepokojących objawów.
Jakie czynniki predysponują dzieci do rozwoju insulinooporności?
Do wystąpienia insulinooporności mogą przyczyniać się zarówno czynniki niemodyfikowalne (genetyczne), jak i modyfikowalne. Oto najważniejsze z nich:
- czynniki genetyczne,
- czynniki środowiskowe,
- otyłość (około 30% dzieci w Polsce i w Europie ma nadwagę lub otyłość),
- ograniczenie aktywności fizycznej,
- stres,
- okres dojrzewania płciowego,
- zaburzenia endokrynologiczne i metaboliczne (hiperkortyzolemia, akromegalia, nadczynność tarczycy, pierwotna nadczynność przytarczyc, hiperprolaktynemia),
- błędy żywieniowe matki popełniane w okresie ciąży,
- rezygnacja lub skrócenie okresu karmienia niemowlęcia piersią (mniejsze przeciwdziałanie nadwadze i otyłości),
- dzieci urodzone jako za małe w stosunku do wieku ciążowego (niedożywienie w okresie wewnątrzmacicznym prowadzi do insulinooporności, niedorozwoju wysp trzustkowych oraz zaburzeń metabolicznych),
- dzieci, u których miał miejsce szybki poporodowy przyrost masy ciała.
Aktywność fizyczna zapobiegająca insulinooporności u dzieci
Aby uchronić nasze dzieci przed konsekwencjami zdrowotnymi insulinooporności (przewlekłym stanem zapalnym, chorobami układu sercowo-naczyniowego, zespołem metabolicznym, hiperglikemią, stłuszczeniem wątroby, niewydolnością nerek i zaburzeniami hormonalnymi) należy zadbać o regularną aktywność fizyczną. Dzieciom i nastolatkom zaleca się 60 minut aktywności aerobowej dziennie. W wyborze aktywności fizycznej należy uwzględniać preferencje dziecka. Istotne jest również podejmowanie spontanicznego wysiłku fizycznego, tj. wchodzenie po schodach zamiast używania windy, spacer do szkoły zamiast jazdy komunikacją. Dobrze, aby przykład szedł z góry – rodzic również powinien być aktywny fizycznie. Do zalet regularnego wysiłku fizycznego zaliczamy wzrost wydatku energetycznego, poprawę insulinowrażliwości, lepszą pracę układu oddechowego i sercowo-naczyniowego, poprawę metabolizmu oraz lepsze samopoczucie.
Dieta zapobiegająca insulinooporności u dzieci
Dieta dzieci z insulinoopornością oraz zapobiegająca insulinooporności nie różni się w swych głównych założeniach od diety dorosłych insulinoopornych pacjentów oraz zaleceń zdrowej diety dla dzieci. Najważniejszym punktem jest stopniowa zmiana sposobu żywienia na zdrowszy, jeśli dotychczasowy nie jest idealny.
Sposób żywienia dzieci powinien bazować na schemacie Talerza Zdrowego Żywienia opracowanego przez Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. Zalecenia przedstawione w formie talerza ułatwiają komponowanie codziennych posiłków i zwracają uwagę na to, czego powinno być na talerzu więcej, czego mniej, a czego całkiem unikać. Można stosować również elementy diety śródziemnomorskiej, aktualnie najlepszej pod kątem zdrowotnym diety na świecie, bądź diety o niskim indeksie glikemicznym zalecanej przy cukrzycy.
Białko
Białko jest ważnym składnikiem w prawidłowym żywieniu dzieci, ponieważ zmniejsza uczucie głodu, wpływa na sytość i zwiększa insulinowrażliwość tkanek. Należy spożywać zarówno zwierzęce, jak i roślinne źródła białka – chudy lub półtłusty nabiał, chudy drób, chude ryby słodkowodne i morskie (min. 1x/tydzień), jaja oraz nasiona roślin strączkowych, produkty zbożowe, warzywa i orzechy. W kontekście insulinooporności kontrowersję wzbudzają produkty mleczne. Z jednej strony, mimo niskiego indeksu glikemicznego mogą wpływać na wzrost stężenia insuliny. Z drugiej, ich spożycie wiąże się z mniejszym ryzykiem wystąpienia zespołu metabolicznego, poprawia wrażliwość na insulinę oraz zmniejsza stężenie cholesterolu LDL i triglicerydów. Nie należy się ich bać, a podawać je dzieciom zgodnie z zaleceniami: 3-4 porcje dziennie, produkty o obniżonej zawartości tłuszczu oraz bez dodatku cukru.
Węglowodany
Rodzaj spożywanych węglowodanów oraz źródło ich pochodzenia to determinanty wpływające na szybkość absorpcji i odpowiedź glikemiczną organizmu. Dlatego powinniśmy serwować naszym dzieciom pełnoziarniste produkty zbożowe (ciemne pieczywo, pełnoziarniste mąki, kasze, ryż i makaron, płatki zbożowe, otręby), warzywa (w tym ziemniaki, bataty) oraz owoce (szczególnie jagodowe), a ograniczać produkty wytworzone z oczyszczonego ziarna (pszenne) i cukier (słodycze, płatki śniadaniowe). Produkty o niskim indeksie glikemicznym będą korzystnie wpływały na stężenie glukozy i insuliny we krwi, a co za tym idzie – spowodują dłuższe uczucie sytości. Aby obniżyć indeks glikemiczny należy zadbać o to, aby produkt był jak najmniej: rozdrobniony, dojrzały i rozgotowany. Dodatek źródeł białka i tłuszczów, kiszenie i fermentowanie oraz powolne spożywanie posiłków także będą wpływały na obniżenie indeksu glikemicznego. Zaleca się 5 porcji warzyw i owoców dziennie (do każdego posiłku), z czego więcej powinno być warzyw. Najlepiej proponować dziecku świeże owoce i warzywa w całości, a nie w postaci soków, koktajli czy suszonych.
Tłuszcze
Rodzaj spożywanych tłuszczów ma znaczenie. W diecie dzieci i młodzieży należy ograniczyć tłuszcze trans oraz nasycone kwasy tłuszczowe pochodzące z produktów odzwierzęcych, dań typu fast-food i słodyczy, a zwiększyć podaż nienasyconych kwasów tłuszczowych pochodzących z tłustych ryb morskich, orzechów, nasion, pestek i olejów roślinnych (oprócz kokosowego i palmowego). Dozwolony jest również chudy lub półtłusty nabiał i jajka. Szczególnie ważne zarówno pod kątem wrażliwości tkanek na insulinę, jak i funkcji poznawczych są kwasy omega-3. Aby dostarczyć ich właściwą ilość do diety dziecka (250 mg EPA+DHA dziennie) należy spożyć dwie porcje tłustej ryby w tygodniu. Jeśli dziecko odmawia jedzenia ryb, warto rozważyć suplementację diety kwasami omega-3.
Insulinooporność u dzieci i nastolatków – podsumowanie
Mimo przeprowadzenia wielu badań klinicznych, nadal brak jednoznacznych standardów postępowania w rozpoznawaniu i leczeniu insulinooporności u dzieci i młodzieży. Dlatego jeśli zauważymy u dziecka niepokojące objawy takie jak gwałtowny wzrost masy ciała, senność po posiłkach, uczucie ciągłego łaknienia czy rogowacenie ciemne, warto wybrać się do lekarza pierwszego kontaktu oraz wykonać podstawowe badania krwi, które pomogą w ocenie stanu zdrowia dziecka. Zarówno dla zachowania prawidłowej kondycji organizmu dziecka, jak i w celu przeciwdziałania insulinooporności, kluczowe jest zwiększenie aktywności fizycznej do 60 minut dziennie, dbanie o zdrową dietę oraz utrzymywanie prawidłowej masy ciała. Poniżej przedstawiamy 10 punktów, które w zwięzły sposób opisują jak przeciwdziałać insulinooporności u dzieci.
Dekalog profilaktyki rozwoju insulinooporności u dzieci
1. Regularna aktywność fizyczna o umiarkowanym natężeniu (60 min dziennie).
2. Dbanie o higienę snu (dzieci w wieku 6-12 lat: 9-12 godzin na dobę, dzieci w wieku 13-18 lat: 8-10 godzin na dobę).
3. Odpowiednia do wieku i masy ciała podaż energii.
4. Wyraźne przerwy między posiłkami (3-4 godziny). Pierwszy posiłek do 1h po przebudzeniu, ostatni na 2-3h przed snem. Zalecane 5 posiłków dziennie.
5. Przestrzeganie zasad Talerza Zdrowego Żywienia.
6. Spożywanie warzyw i owoców; owoce powinny stanowić część większego posiłku, a nie osobny posiłek.
7. Ograniczenie: sklepowych słodyczy, nadmiaru miodu i dżemów, słodkich napojów, słonych przekąsek i innych produktów przetworzonych i wysokokalorycznych. Mogą one znaleźć się w diecie jedynie jako niewielki dodatek.
8. Zmiany nawyków powinny być przeprowadzane stopniowo. Zbyt wiele restrykcji w diecie dziecka może powodować nadmierny stres i złą relację z jedzeniem na kolejne lata życia.
9. Rodzic/opiekun powinien być wzorem dla dziecka. Posiłki powinny być spożywane wspólnie, w spokojnej atmosferze, a aktywność fizyczna uprawiana w miarę możliwości rodzinnie.
10. Rodzic/opiekun odpowiada za wspólne planowanie i przygotowywanie posiłków.
Upłynnia gęstą i zalegającą wydzielinę. Udrożnia nos i zatoki.
Hipertoniczny spray do nosa z ektoiną.
Spray wspomagający leczenie stanów zapalnych gardła, spowodowanych przez infekcje bakteryjne i wirus...
3% roztwór soli przeznaczony do nebulizacji, w celu poprawienia komfortu oddychania.
Pastylki na gardło z ektoiną przeznaczone do stosowania podczas objawów przeziębienia.
Pastylki do ssania na chrypkę, pieczenie błony śluzowej jamy ustnej.
W okresie przejściowego osłabienia, do regeneracji po infekcjach.
Pierwszy oryginalny syrop z porostu islandzkiego. Skutecznie łagodzi suchy kaszel.
Bibliografia:
Feng Y., Zhao Y., Liu J., et al.: Consumption of Dairy Products and the Risk of Overweight or Obesity, Hypertension, and Type 2 Diabetes Mellitus: A Dose-Response Meta-Analysis and Systematic Review of Cohort Studies. Adv Nutr. 2022; 13(6): 2165-2179
Goluch-Koniuszy, Z., Salmanowicz, M.: Znaczenie żywienia w fizjologicznej insulinooporności u młodzieży będącej w skoku pokwitaniowym. Bromat. Chem. Toksykol. – L, 2017, 1, 8-16
Krawczyk, M., Rumińska, M., Czerwonogrodzka-Senczyna, A., et al.: Insulinooporność u dzieci i młodzieży–przyczyny, powikłania i metody rozpoznania. Pediatria i Medycyna Rodzinna 2021; 17(4): 303-309
Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I., et al.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2020
Reinehr T: Type 2 diabetes mellitus in children and adolescents. World J Diabetes 2013; 4: 270-281
Sicińska P., Pytel E., Maćczak A., et al.: Zastosowanie różnych suplementów diety w zespole metabolicznym. Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej 2015, 69: 25-33
Skoczeń M., Radwański K., Chrzanowska J., et al.: Występowanie zaburzeń gospodarki węglowodanowej i lipidowej u dzieci z otyłością prostą w zależności od wieku oraz stopnia otyłości. Pediatric Endocrinology/Endokrynologia Pediatryczna 2014, 13(4)
Stawerska R., Łupińska A., Bieniek E., et al.: Insulin resistance and prediabetes – diagnosis and management. Lekarz POZ. 2021; 7(5)
Stąpor N., Beń-Skowronek I.: Insulinooporność u dzieci. Pediatr Endocrinol Diabetes Metab 2014; 21: 107-115
Tagi V.M., Giannini C., Chiarelli F.: Insulin resistance in children. Front Endocrinol (Lausanne) 2019; 10: 342
van der Aa M.P., Fazeli Farsani S., Knibbe C.A., et al.: Population-Based Studies on the Epidemiology of Insulin Resistance in Children. J Diabetes Res. 2015; 2015: 362375
International Diabetes Federation (IDF) – Diabetes Atlas 2021, 10th edition.
Polskie Towarzystwo Diabetologiczne: Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą 2023. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Curr. Top Diabetes, 2023
Talerz zdrowego żywienia. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, 2020, https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/talerz-zdrowego-zywienia/
Otyłość i nadwaga u dzieci – coraz większy problem, coraz mniej skuteczne działania. Najwyższa Izba Kontroli. https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/otylosc-i-nadwaga-u-dzieci-coraz-wiekszy-problem-coraz-mniej-skuteczne-dzialania.html, 2021
International Obesity Taskforce: Health Impact of Obesity, 2017: https://tinyurl.com/y824cl3l
WHO European Regional Obesity Report 2022. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe
Karney A., Oblacińska A., Kluba L., Świątkowska D., Otyłość u dzieci i młodzieży. Poradnik dla rodziców dzieci w wieku od 4 do 18 lat. Fundacja Instytutu Matki i Dziecka https://imid.med.pl/images/do-pobrania/fimid-poradnik-web.pdf
Sharma S.P., Chung H.J., Kim H.J., et al. Paradoxical effects of fruit on obesity. Nutrients 2016; 8(10): 633
Skelton JA. Prevention and management of childhood obesity in the primary care setting. UpToDate, 2023, https://medilib.ir/uptodate/show/15848
Stanek-Gonera, A. DZIECI – profilaktyka i terapia nadwagi i otyłości dziecięcej. Poradnik dla mądrych rodziców. Fundacja Insulinooporność, Wrocław, 2017
2021 Guidelines on the management of patients with diabetes. A position of Diabetes Poland. Clin Diabetol 2021